Nastavljač pradedovskog nasleđa

PREDRAG Palavestra je u svojoj studiji "Književno nasleđe Danila Kiša" pokazao da se stvaralaštvo ovog pisca, začeto pod komunizmom razvijalo nasuprot vladajućoj ideologiji. Iz ovog teksta prenosimo najznačajnije delove.

Prilikom raznih razgovora ili predavanja o kritičkoj književnosti i njenoj poetici otpora prema zvaničnoj ideologiji, primer Danila Kiša uvek pomaže da se sabesednici uvedu u samo središte te čudne književne pojave, na koju, sve doskora, ni teoretičari književnosti ni književni kritičari nisu bili pripremljeni.

Budući da je srž književnog nasleđa Danila Kiša u osporavanju naturalizma, na Kišovom primeru se lako može pokazati da književnost kritičkog otpora, koja se pod komunizmom začela nasuprot vladajućoj ideologiji, nije nikakva propagandna politička antiteza nasilničkim ideologijama našeg stoleća, nego moralni i stvaralački čin pobune pojedinca stvaraoca protiv totalitarnosti i uravnilovke, tj. istovremeno i jedna društvena etika i jedna stvaralačka estetika.

S OBZIROM na to da je Kiš u poslednjim godinama života bio pisac svetskog ugleda, čije je ime dosta značilo u svim intelektualnim krugovima sveta, koji su iole držali do sebe, svaka takva rasprava o etici i estetici kritičkog nezadovoljstva imala je obezbeđenu jaku i ubedljivu književnu osnovu. Kišova proza, naročito pripovetke iz knjige Grobnica za Borisa Davidoviča, pružala je izvrsne, na mahove gotovo nezamenljive, lako prepoznatljive i stilski upečatljive dokaze da unutrašnji otpori savremenog duha i današnjega čoveka pred nasilničkim ideologijama ovog veka nisu samo politika, nego da su uvek jedna etika.

Otpori su izraz ontološkog načela koje, u bezumlju današnje civilizacije, nije ništa više puko prirodno svojstvo umetničkog čina i dela, već spoljašnji znak raspoznavanja slobodnog duha. Po tome znaku vidi se gde neki pisac stoji i kako se opredeljuje u opštem haosu savesti i pometnji uma današnjega sveta...

POSLEDNjI takvi razgovori o piscima budne svesti u vremenima beznađa vođeni su kratko vreme pre Kišove smrti, u vezi s njegovom tada vrlo ozbiljnom nominacijom za Nobelovu nagradu. Na poziv iz Stokholma da obrazložim taj predlog, koji je sve do Kišove smrti bio pod zaštitom nepovredivosti tajne, rekao sam da je Kiš pisac osobenog, istančanog i odnegovanog stila, i da ide u red istaknutih tvoraca mišljenja našega doba. Njegova poetika zasnovana je na jakoj i osetljivoj, pažljivo dograđivanoj i negovanoj individualnosti, koja ga kao stvaralačku ličnost prvog reda u velikoj meri izdvaja iz opštih tokova književne tradicije iz koje je ponikao.

Među svim današnjim jugoslovenskim pripovedačima, on je najviše evropski i svetski pisac, i to ne samo zbog načina na koji su njegova brojna dela primljena u evropskoj književnoj javnosti, nego i po rafiniranom kosmopolitskom duhu i visokom intelektualnom merilu.

GORD individualizam i jak lični pečat oslobodili su Kiša svake želje da se saobražava opštim standardima i da ispoveda kolektivnu svest. Podigli su njegovu tvoračku samosvest i uputili ga da usavršava i isprobava zanat, da obnavlja veru u ruku majstora-zanatlije i u veštinu pripovedanja. To mu je omogućilo da svoje majstorstvo pisca ostvari kao oblik očišćenja savesti i kao slobodnu igru nezavisnog duha. Ta igra priznaje isključivo umetničke i estetske zakone, ali ipak ne lebdi u vakuumu istorije nego opstojava na patosu potisnute i setne istorijske svesti.

Na prvi pogled, Kišova glatka, do besprekornosti dovedena pripovedačka forma - u kojoj ničeg nije ni odviše ni premalo - pažljivo je očišćena od svih tragova klasičnih realističkih uslovnosti i prilagođena tananim merilima ispovedne lirske i meditativne proze. Iz iskustva intelektualnog i lirskog romana XX veka, Kiš je izvukao plodnu nit pretvaranja realističkog detalja u proširenu lirsku metaforu.

TRILOGIJA Bašta, pepeo, Rani jadi i Peščanik izvrstan je stilski dokaz o majstorstvu modernog pripovedanja, u kome tuga, patnja i nesreća pojedinca gube svoje istorijske i zemaljske razloge i postaju simboli jedne velike, nadistorijske, metafizičke drame ljudskog postojanja. Od knjige Grobnica za Borisa Davidoviča - koja je sasvim neskriveno rađena prema uzoru na istorijske mistifikacije Horhea Luisa Borhesa - Kiš je modernu istoriju ljudskog roda video i doživeo kao veliku i sumornu istoriju beščašća, progona, nasilja, nepravde i istrebljenja, toliko silnu i dramatičnu da i sama prerasta u gorku metafiziku otuđenja.

Pripovetke iz knjige Enciklopedija mrtvih naglasile su tu sklonost ka metafizici ljudske istine. U tekstu, koji naizgled poštuje sva isprobana i priznata pravila realističkog pripovedanja, iznenadno se otvaraju ponori iracionalnog, čudesnog i fantastičnog.

PRIČA se preobražava u legendu i magijsko predskazanje, kako bi na nov način, u novoj formi, izrazila nov senzibilitet i novu sadržinu. Na taj način, spregom ideja, stila i postupka, Kiš je uspeo da ostvari visoke književne standarde i da bez napora svoj duhovni svet uklopi u misaoni prostor evropske kulture savremenog doba. On je u današnjem naraštaju srpskih i jugoslovenskih pisaca nesumnjivo prvi koji u evropsku književnost ne ulazi s lokalnom bojom i s balkanskom folklornom ili istorijskom temom, nego s opštim, univerzalnim idejama, po kojima svugde može da bude prepoznat i primljen kao jedan od svojih.

TRAGIČNI junak proze Danila Kiša prepoznaje se po svom unutrašnjem moralnom stavu, kao uspravljen i probuđen građanin ukletoga sveta. Izveden pred inkvizitora, jedan od njegovih junaka ne pristaje na poniženje da prizna svoju jeres i brani se rečima koje, kao svaka molitva, idu pravo ka nebesima: "Ja želim da živim u miru sa samim sobom, a ne sa svetom." Pretežni deo moralne filosofije Danila Kiša sadržan je u tim rečima. One pokazuju dubinu i ozbiljnost Kišove svečovečanske savesti i pripovedačke imaginacije. U njima se otkriva da je duhovni smisao njegove umetnosti pripovedanja skriven u etici sapatništva i u prkosu saučesništva.

Danilo Kiš nije bio veliki evropski pisac našeg jezika samo zbog toga što je od svih drugih najdalje stigao u Evropi, i što je najbolje stajao u vrhovima evropske intelektualne i književne elite. Naprotiv, on je najdalje stigao i najbolje stajao zato što je u svom naraštaju najdublje objedinio tragično iskustvo svoga maternjeg jezika i što je kao pisac bio dosledan nastavljač pradedovskog nasleđa.

ZLA KOB BALKANSKE CIVILIZACIJE

LjUDSKU muku, sakupljenu kroz istoriju u našem čoveku, što su je Andrić i Crnjanski iskazali kao zlu kob balkanske civilizacije, Kiš je učinio modernom dramom otuđenja, preveo je na jedan univerzalni jezik svečovečanstva i tako malu ličnu mistiku pretvorio u sveopšti princip: svaki čovek je središte jednog malog svemira, u kome vladaju nadistorijski zakoni više i mistične ljudske tajne. Kišova pobuna protiv naturalizma bila je oblik takvog iskonskog nagona da se mali pojedinačni svet odupre totalitarnom nasilju istorije i da se u otporu protiv grubosti i prostaštva dosegne dostojanstvo i gospodstvo slobode.