FELJTON - USTAŠE I KLERIKALCI U ZAJEDNIČKOM STROJU: Smenom Stojadinovića 1939. kneza Pavle otvora novu fazu u srpsko-hrvatskim odnosima

MADA je u Srbiji nadvladavala unitarističko-centralistička koncepcija državnog uređenja u vrhu vladajućih stranaka 1921, sa svim nijansama između radikala i demokrata, rano su se osetili zahtevi za većim stepenom decentralizacije oličeni u Nacrtu ustava Stojana Protića. Za radikalskog prvaka moglo je postojati „jedinstvo u raznolikosti i raznolikost u jedinstvu, ali nigde i nipošto u jednolikosti".

Vlatko Maček i ban Ivan Subašić organizovali su paravojne formacije, Foto "Vikipedija"

Za federalističko uređenje izjašnjavao se i Ljuba Stojanović. Demokrati oko Ljube Davidovića su od 1922. počeli da traže mostove saradnje između Srba i Hrvata, zapravo da postepeno rade na rešavanju državnog uređenja u skladu sa organizacijom složene države. Prvak Saveza zemljoradnika Jovan Joca Jovanović je pre Zagrebačkih punktacija bio spreman da prihvati federativnu osnovu državnog uređenja. Pismo Ljube Davidovića iz januara 1933. polazi od tri jedinice („samovladanja") sa gravitacionim centrima, kojima se pridruživala i četvrta jedinica - Bosna i Hercegovina, kao tampon-zona između Srba i Hrvata. Glavni odbor Demokratske stranke izjasniće se juna 1937. za federativno uređenje Jugoslavije. Ima pisaca po kojima se moglo govoriti o faktičkoj federalizaciji Jugoslavije i u uslovima centralističke strukture, imajući u vidu da su se centri jasno ocrtavali kao ranija istorijska središta, po sedištima centrala stranačkih vodstava, rezidencijama verskih starešinstava (dodali bismo za Bosnu i Hercegovinu tek od časa kada je islamsko versko starešinstvo iz Beograda prešlo u Sarajevo), postojanju univerzitetskih centara.

Zaključenje Bloka narodnog sporazuma 1937. i pad Milana Stojadinovića početkom 1939, pod pritiskom kneza Pavla, na kojeg su Britanci vršili očigledan uticaj, otvorilo je novu fazu u srpskohrvatskim odnosima.

S MEMORANDUMOM Sitona Votsona o preuređenju Jugoslavije, iz 1936. godine pojavio se i komunistički projekt (u vidu pisma rukovodstva CK KPJ MK KPJ za Beograd) o federativnoj reorganizaciji Jugoslavije i stvaranju sedam jedinica. Ova ideja, sa Vojvodinom kao sedmom jedinicom, nije nikada više ponovljena u KPJ.  Nacionalna koncepcija federativne reorganizacije, koju su zastupali komunisti, razlikovala se u nekim bitnim pitanjima od srpske građanske opozicije, polazeći od Makedonaca i Crnogoraca kao nacionalnih posebnosti. Organizacija KPJ na nacionalnom principu nije ukidala princip centralističkog ustrojstva partije, ali je svojom organizacijom u suštini anticipirala kasniju komunističku federaciju, sem manjih korekcija i nekih izuzetaka (Dalmacija, Vojvodina, Sandžak). Očigledno je da se radilo o koncepciji nove nacionalne ravnoteže, koja je pomerala težište odnosa u državi na Hrvatsku u faktičkom savezu sa budućom „nacionalnom periferijom". U svojoj viziji federacije komunisti su imali uzor u unutrašnjoj organizaciji njihove „druge otadžbine" SSSR i u projektu hrvatske građanske opozicije o preuređenju Jugoslavije. Organizaciju Partije na nacionalnom principu komunisti su stvarali krajnje oprezno i promišljeno, ali i nedosledno. Srpska partija u sastavu KPJ dobiće status nacionalne tek na kraju Drugog svetskog rata, maja 1945. Na ovo zakašnjenje u njenom konstituisanju uticale su procene o političkoj oportunosti rukovodstva, pre svega zbog nerazgraničenosti srpskog nacionalnog prostora od onog nesrpskog (koji su srpske građanske snage vodile kao srpski - Crna Gora, Makedonija, Vojvodina). Sem ovog momenta, na rukovodstvo KPJ morao je uticati sličan obrazac organizacije SKP (b), koja u svom sastavu nije imala rusku partiju kao nacionalnu organizaciju.

U SRPSKIM demokratskim krugovima posle 1932. postupno je sazrevalo shvatanje da su Jugoslaviju sačinjavali uglavnom tri naroda iste rase: Srbi, Hrvati i Slovenci.

Muslimani su se tretirali kao Srbi ili Hrvati, ali se u nekim argumentacijama navode kao toliko vezani za svoju veru i običaje da gotovo sačinjavaju četvrti individualitet o kome se moralo voditi računa pri preuređenju države. Srpsko-hrvatsko pitanje smatralo se kao glavno, jer su Srbi i Hrvati uglavnom sačinjavali državu, pa je i njen opstanak bio uslovljen njihovim sporazumom. Slovenački problem je tretiran kao najlakši, samim tim što je njihov individualitet bio tačnije određen i jezično i teritorijalno. Kod Slovenaca nije bilo težnji za izdvajanjem. Dravska banovina je i do 1939. imala izuzetan faktički položaj i u administrativnom i u političkom smislu. Slovenci nisu zbog svog broja i položaja mogli dovesti u pitanje ni snagu niti opstanak države. Kulturnom emancipacijom u Kraljevini Jugoslaviji, kao glavnim identifikacijskim faktorom u svojoj istoriji, praćenom i ekonomskim poletom, zahvaljujući položaju na jugoslovenskom tržištu, Slovenci u procesu preuređivanja države nisu pokazivali onu oštrinu i doslednost kao Hrvati. Muslimanski problem takođe nije zabrinjavao; shvaćen kao problem od manjeg značaja, uklopljen je u srpsko-hrvatski odnos, pa je i njegovo rešenje zavisilo od rešenja srpsko-hrvatskog sukoba. Izdvajanje je za Slovence - u vreme rastućih međunarodnih pretnji fašističke Italije i nacionalsocijalističke Nemačke - bilo ravno samoubistvu. Sudbina njihove nacionalne integracije u budućnosti, što znači i nacionalnog opstanka, nesumnjivo je zavisilo od sudbine Jugoslavije i pobede demokratskih sila nad fašizmom, iako nisu nepoznate i druge oportunističke alternative vezane za opstanak slovenačke nacionalne celine. Pitanje Crne Gore i „Južne Srbije", u stvari Makedonije, smatrano je internim srpskim pitanjem koje ne bi trebalo da otežava rešavanje glavnog problema.

NACIONALNO pitanje shvaćeno kao srpsko-hrvatsko, odnosno hrvatsko-srpsko, sa slovenačkim kao daleko jednostavnijim, trebalo je razrešavati u jednoj situaciji koja je već bila poljuljana Drugim svetskim ratom, značajnom izmenom topografske mape Evrope (anšlus Austrije, razbijanje Čehoslovačke, okupacija Albanije). Brojna nemačka manjina se od pobede „obnovitelja" u Kulturbundu osilila, svesna svoje moćne zaštite. Moglo se očekivati da dve susedne države, Mađarska i Bugarska, zatraže reviziju mirovnih ugovora zaključenih u Trijanonu i Neiju. Italija je zaposela celu granicu Jugoslavije duž Makedonije, Kosova i Metohije i Crne Gore, od Ohrida do Bojane. Pojačana je aktivnost separatističkih snaga: Kosovskog komiteta, ustaša u zemlji, koji sve više prodiru u HSS i ostvaruju uticaj u njegovim formacijama poluoružanih odreda u vidu Građanske i Seljačke zaštite; VMRO, koji koristi zapaljivu parolu nezavisne Makedonije, radeći u suštini za bugarske interese. Posle konkordatske krize 1937. zahladili su odnosi sa katoličkim klerom i Vatikanom, naročito u graničnim mešovitim oblastima zapadne Hercegovine i Bosne te delovima Hrvatske. Dolazi do saradnje klerikalnih i ustaških snaga, koja vodi njihovoj simbiozi u vidu klerofašizma, kao specifične varijante fašizma u nas. Za razliku od Stjepana Radića, Maček je bio daleko čvršće povezan sa vrhom Katoličke crkve u Hrvatskoj. Preko svojih izaslanika i posrednika Maček je vodio pregovore s italijanskim ministrom spoljnih poslova grofom Galeacom Ćanom, koji se mogu shvatiti i kao pritisak na Beograd radi poboljšanja pregovaračke pozicije, ali u nekim interpretacijama i kao aktivnost protiv osnova države...

ŽESTOKI SUKOBI

OLABAVLjIVANjE diktatorskih stega u režimu JRZ proticalo je u znaku jačanja nacionalnog pokreta Hrvata. Dolazi do žestokih sukoba između četnika i režimskih snaga sa frankovcima u interpretaciji Vlade, nasuprot Mačeku i prvaku SDS Savi Kosanoviću, koji su u nosiocima otpora videli  nacionalne elemente. Od maja 1935. do januara 1936. bilans u Savskoj i Primorskoj banovini - po Kosanoviću - pokazivao je blizu stotinu žrtava. Nosilac i organizator nacionalnog pokreta je HSS, sa Vlatkom Mačekom, stranka sa čvrstom organizacijom, ekonomskim i kulturnim organizacijama na selu, te prvim formacijama poluoružanih odreda u vidu Građanske i Seljačke zaštite.

 SUTRA: TRGOVAČKI KNEŽEV PAZAR OKO HRVATSKE BANOVINE 

Preporučujemo

Feljton

0 0

FELjTON - POLITIČKI ŽIVOT HRVATA POD KONTROLOM VATIKANA: Na Četvrtom kongresu KPJ u Drezdenu 1928. je doneta odluka o razbijanju Jugoslavije

16. 07. 2024. u 18:00

Feljton

0 0

FELjTON - U ZAJEDNIČKOJ DRŽAVI JE IZOSTALA BRIGA O SRBIMA: Svako otvaranje srpskog problema vuklo je još jače zaoštravanje hrvatskog pitanja

15. 07. 2024. u 18:00

Feljton

0 0

FELjTON - HRVATI POTKOPAVAJU NARODNO JEDINSTVO: Novoproglašena država Slovenaca, Hrvata i Srba za savetnike je bila neprijateljska teritorija

14. 07. 2024. u 18:00

Feljton

0 0

FELjTON - MLADA BOSNA I PRINCIP POLITIČKI OSETLjIVA TEMA: Nakon ratova 1990-ih godina slika o Mladoj Bosni je u znatnoj meri promenjena

13. 07. 2024. u 18:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije