ZAMAH IDEJE ZA OSLOBOĐENJE I UJEDINJENJE: Evolucija srpske nacionalne državotvorne i političke misli

OCENjIVANO u celini, Garašaninovo "Načertanije" je deo šireg plana o modernizaciji Srbije, njenom uključenju u evropske privredne i političke tokove, i postizanju nacionalne slobode kao uzusa bar političke ravnopravnosti sa drugim evropskim narodima.

Patrijarh Rajačić, Foto Atanas Jovanović

Ono poseduje snažne primese liberalne ideologije, koja je među "zaostalim nacijama" koje su mahom stremile svom nacionalnom kao političkom oslobođenju, po pravilu interpretirana kao ideologija nacionalno-kolektivnog oslobođenja i imperativnog ekonomskog napretka. U Srbiji će ona tek u vremenima koja dolaze dobiti klasične interpretatore tipa Vladimira Jovanovića, mada se ni on ni drugi liberali nikada neće moći potpuno odvojiti od prvobitne recepcije liberalizma u srpskim krajevima.

Garašaninova ideja srpske države ne odiše ni centralizmom niti natkriljavanjem manje razvijenih srpskih teritorija. U "Načertaniju" je iznet neklasični koncept monarhistički uređene nacionalne države koji polazi od dva klasična državotvorna elementa: istorodnog naroda i prava na teritoriju na kojoj taj narod živi.

Celovitu srpsku državu Garašanin je video kao sine qua non opstanka srpskog naroda.

Južnoslovensku državu je, pak, video kao mogućnost boljitka svih naroda koji bi je sačinjavali. Garašaninova je ideja, u tom vremenu, da prvo treba stvoriti srpsku državu, pa onda strategijski širi državni savez. Otuda je njegov program srpski nacionalni program, čija je bitna karakteristika otvorenost za integraciju i sa drugim narodima u južnoslovensku zajednicu.

Garašaninovo „Načertanije“ je deo šireg plana o modernizaciji Srbije, Foto Muzej Srbije, Arhiv Srbije, Arhiv porodice Garašanin, dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Fejsbuk i Vikipedija

GARAŠANINOVO "NAČERTANIJE" je bilo izraz svesti i želja ne samo ukupne srpske politike nego i srpskog naroda, i nije bilo nekakav smišljen instrument kojim je tek trebalo biti formirana svest masa u Srbiji. Bio je to tajni spis, baziran na javnim idejama oslobođenja i ujedinjenja, odavno i široko rasprostrtim u srpskom narodu.

U godinama koje slede državotvorna misao Srba u Srbiji doživljava izvesnu evoluciju.

Matija Ban, Foto Muzej Srbije, Arhiv Srbije, Arhiv porodice Garašanin, dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Fejsbuk i Vikipedija

Najveći zaokret je učinjen u vreme revolucije 1848. godine kada Sloveni, u prvom redu Srbi, u Austrougarskoj u svojim pobunama traže pomoć od Srbije. Tada se rasplamsava ideja o stvaranju srpsko-ilirske države od austrougarskih i turskih oblasti, i prvi put se javlja ideja o pomoći bugarskom narodu da se oslobodi od Turaka i potom ujedini sa srpskim u jednu državu. Te ideje su radikalno osnažile nacionalni pokret i učinile ga kritičkim prema srpskoj vlasti. Jevrem Grujić u zborniku "Neven-sloge" koji je izdala "Družina mladeži srpske", objavljuje članak u kojem tvrdi da Srbija nije slobodna ni spolja ni iznutra, usled svoje neprosvećenosti koja vodi neminovnom kašnjenju u ostvarivanju oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda. Dok god srpski narod bude neprosvećen, biće nesvestan ne toliko značaja koliko pravih puteva i istorijskih trenutaka oslobođenja. Osloboditi se neprosvećenosti više znači nego osloboditi se turskog danka koji Srbija mučno ali redovno plaća, smatrao je Grujić.

* * * * * * * * *

Ujedinjenje sa Vojvodinom sprečeno u kuhinjama velikih sila

KOLIKI JE ZAMAH bio ideje nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja vidi se iz podataka o veoma intenzivnoj propagandnoj i oružano-potpornoj aktivnosti srpske države usmerenoj na pomaganje srpskih sunarodnika koji su van granica Srbije delovali u skladu sa tom idejom. Samo tih godina Srbija je na propagandu trošila godišnje od četiri do pet hiljada talira, a najveće propagandne uspehe je, bar prema zvaničnim izveštajima svojih agenata poput Tome Kovačevića i Matije Bana, postigla u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Južnoj Srbiji, nešto manje u Makedoniji, Novopazarskom sandžaku i među albanskim Miriditima, a najmanje u Bugarskoj i Dalmaciji. Iako u Austrougarskoj nije mogla da razvija propagandnu aktivnost kao u Turskoj, oslobodilačka ideja Srbije se ispoljila u vojnoj pomoći srpskim ustanicima. Iz Srbije je u Vojvodinu otišao da se bori veliki broj srpskih dobrovoljaca pod vođstvom vojvode Knićanina, koji je tu titulu od srpskog kneza i dobio za ratne zasluge za srpski narod u Vojvodini. Turska, koja je u početku insistirala na povlačenju naoružanih srpskih dobrovoljaca iz Vojvodine, naglo je, te iste 1848. godine, promenila svoje držanje prema Mađarima i podržala srpsku ideju o prisajedinjenju Vojvodine Srbiji. O tome postoje izveštaji patrijarha Rajačića i pisma ruskom konzulu u Beogradu.

Logor srpske vojske , Foto Muzej Srbije, Arhiv Srbije, Arhiv porodice Garašanin, dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Fejsbuk i Vikipedija

PREVRTLjIVA PORTA će na zahtev Austrije, 1849. godine, naterati Srbiju na neutralnost, što je značilo Knićaninov odlazak sa dobrovoljcima iz Vojvodine. Rezultat toga bio je vojni trijumf Mađara nad vojvođanskim Srbima i bekstvo srpskih izbeglica iz Vojvodine u Srbiju. Ni Knićaninov povratak na molbu patrijarha nije mogao ništa izmeniti. Ideja o ujedinjenju sa Vojvodinom koje je izgledalo na dohvat ruke, raspršila se u kuhinjama velikih sila, a Srbiji i onima koji su činili stub njene državotvorne idejnosti ostalo je za utehu ohrabrujuće saznanje da nedosanjani snovi vrede i onda kada tek započinju da bivaju stvarnost, i, još više, da se Srbija i pored svoje neugodne vazalne pozicije pokazala kao samostalan i vrlo respektabilan činilac međunarodnih odnosa u Jugoistočnoj Evropi. Loša posledica je bila da su austrougarske vlasti definitivno shvatile opasnost srpskih ideja o oslobođenju i ujedinjenju po opstanak svoje carevine, i pojačale svoje, i inače snažne, kontraaktivnosti na ovom planu.

* * * * * * * * *

Distanciranje od tri velike sile - Rusije Austrije i Turske

U TIM REVOLUCIONARNIM godinama, 848/9. u pisanoj formi je uobličena još jedna, vrlo interesantna, a nezasluženo manje poznata i analizirana ideja o stvaranju buduće srpske države. Njen autor je Konstantin Nikolajević, srpski kapućehaja (agent-zastupnik na Porti - prim. D. S.) u Carigradu. Prema istorijskim izvorima, kao i Jovan Marinović iz Pariza, tako i on iz Carigrada stalno poručuje Iliji Garašaninu da je 1848. godina šansa za Srbiju, i da eventualna pasivnost u godinama velikih svetskih previranja može biti pogubna za jednu nedovršenu i ne sasvim priznatu državu poput Srbije, budući da u takvim vremenima može nečijom (zlo)voljom zbog svoje pasivnosti čak i nestati, odnosno, kako Konstantin Nikolajević kaže, može od "nedejstvovanja umreti". [...] Nikolajević smatra da je 1848. godina prva prava prilika za ostvarenje nacionalnih težnji Srba zato što otvara mogućnost samostalnog uzimanja slobode, a ne njenog dobijanja kao tuđe, predugo iščekivane milosti. To mišljenje je delio i Garašanin te revolucionarne godine ("Duh naroda srpskog i opomena njegovog istoričeskog nekad suštestvovanja, ne može snositi ni priličićemu milosti, koje će mu drugi iz svoga velikodušija deliti"), i u decenijama koje slede on će se u tom uverenju sve više učvršćivati dok ne postane trajni element njegove koncepcije države.

Kralj Milan u Carigradu , Foto Muzej Srbije, Arhiv Srbije, Arhiv porodice Garašanin, dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Fejsbuk i Vikipedija

Konstantin Nikolajević je svoju državotvornu ideju najpodrobnije obrazložio u jednom posebnom spisu, ali u velikoj meri i u prepisci sa Garašaninom i drugima. Spis nije naslovljen u originalu, a u našoj istoriografskoj literaturi obično se naziva planom o velikom Srpskom vicekraljevstvu ili planom o Srpskim sjedinjenim državama.

U TOM NAPISU se polazi od potrebe distanciranja Srbije od tri velike sile - Rusije, Austrije i Turske, od svake na poseban način i ne u isto vreme. Kao primer se uzima rusko spoljnopolitičko delovanje usmereno na duhovno pokoravanje i vezivanje manjih naroda po nekom osnovu srodnosti. Tako Nikolajević kao najmoćnije oružje Rusije u slabljenju Turske određuje religiju: "Rusija se je udil religijom, tim najopasnijim sredstvom, za Portu svaki dan sve većma slabiti služila. I zaista njena politika na vostoku bez ove značila bi ništa". Međutim, ona tim "oružjem" vezuje i srpsku politiku uz sebe, pa je u tom cilju "najviše i gledala najpre sveštenstvo na svoju ruku da dobije". Rezultat je bio "1813. godine da je Rusija samo sredstvom popova Karađorđa na svoju ruku dobila", a, pomalo prejako, Nikolajević ekstrapolira ovu svoju tezu na "crnogorskom primeru" kad kaže: "Vladike crnogorske nisu li plaćeni pravi ruski Namjesnici".

Konstantin Nikolajević, Foto Muzej Srbije, Arhiv Srbije, Arhiv porodice Garašanin, dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Fejsbuk i Vikipedija

Posebno iritantan, i po interese Srbije opasan jeste uticaj Rusije na bosanski živalj koji je rezultirao verom Bosanaca u Ruse: "vlijanije rusko svuda je jednako u Bosni kao i Hercegovini. Svaki emigrirajući Bošnjak čuo je za Rusiju i svaki bi bio rad u Ruse pomoć tražiti".

U osnovi Nikolajevićevog državotvornog plana, formulisanog u 15 tačaka, je ideja da se u Otomanskom carstvu oforme dve države: turska i srpska. U interesu je Otomanskom carstvu, smatra Nikolajević, da dozvoli da se "svi elementi srbskog naroda, koji su do danas slabost i pravu opasnost Otomanskog carstva predstavljali, u jedan sliven biti i Tursku u isto vreme kad od neprestalne opasnosti kurtalisati, tada joj i silu nova života osigurati".

* * * * * * * * *

Duh verske tolerancije na najvišem evropskom nivou

"JEDNA SRBSKA DRŽAVA" bila bi stvorena prisajedinjenjem Bosne, Hercegovine, Crne Gore i gornje Albanije (Stare Srbije - nap. D.S.) Srbiji, i nakon toga "opet integralnu čast Turskog Otomanskog Carstva sačinjavati)" , odprilike u autonomnom statusu Srbije po hatišerifima iz 1830. i 1833. godine. Iako Porta zadržava pravo "gospodstvujuće sile", srpska država bi trebalo da ima svog vladara ("poglavara") i nezavisno unutrašnje državno uređenje ("nezavisimo vnutrenje pravlenije").

Vrlo interesantna je, i za ono vreme ne sasvim neuobičajena, Nikolajevićeva misao da će srpske provincije (Bosna, Hercegovina, Crna Gora i Stara Srbija) imati pravo na donošenje svojih "ustavnih i organičeskih zakona", i to "bez upliva gospodstvujuće ili ma koje druge sile", odnosno "Sjedinjene provincije uživaju ista politička prava koja su trenutno na snazi u Kneževini Srbiji".

Tekst je prožet duhom verske tolerancije na najvišem evropskom nivou toga vremena.[...]:

Dotad politički potpuno obespravljeni Bugari se izjednačuju po svim pravima s muslimanima koja su imali u Otomanskoj imperiji. Radi pridobijanja Bugara na srpsku stranu predlaže se omogućenje "prijema Bugara u sve državne službe".

Stevan Knićanin, Foto Muzej Srbije, Arhiv Srbije, Arhiv porodice Garašanin, dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“, Fejsbuk i Vikipedija

Labava tursko-srpska federativna dualna monarhija, uglavnom shvaćena kao carinska unija ("Trgovina po celoj vnutrenosti obe Sajedinjene države Osmanskog carstva da je slobodna". Carina se naplaćuje samo na onim granicama koje države uzimaju za svoje spoljne granice, "izuzimajući jespape (roba za trovinu) koji tranzitom za jednu od sajedinjenih država prolaze" ) i, kao vojni blok, više je koncipirana kao antička kinonia, kao zajednica najosnovnijih zajedničkih potreba i nužde, nego kao moderna država sa budućnošću.

NAMERE DALjEG osamostaljenja srpske države vide se iz ambicija vođenja samostalne spoljne politike srpske države kao ravnopravnog partnera Turskoj, zbog čega se i planira da Srpsko vice-kraljevstvo ima "pravo konzula u stranim državama i u državi Turskoj naimenovati". [...]

Za razliku od Garašaninovog "Načertanija" i Marinovićevih planova koji su se iscrpljivali na nivou postizanja građanskih reformi u okviru turske države, Nikolajevićevi planovi uključuju široko ujedinjenje Južnih Slovena, pa čak i Slovenaca (Kranjska) koje Garašanin u "Načertaniju" uopšte ne pominje.

I Garašanin se te 1848. godine približava ideji jugoslovenstva i ostvarenja jugoslovenske države. U pismu Stojanu Simiću od 2. juna 1848. godine, Garašanin, procenjujući da je Ljudevitu Gaju i Stevanu Hrkaloviću "cjel da se sjedinjenije učini sa svim Slavenima južnim i da se tamo jedno carstvo obrazuje", kaže "ja sam ovu ideju za sad odobrio" (podvukao D. S.). Obrazlažući u pismu Nikolajeviću od 5. 6. 1848. godine svoju opredeljenost za ideju jugoslovenske države u kojoj bi stožeri bili Srbi i Hrvati, Garašanin pomalo sumnja da je to rešenje najpodesnije za srpski narod, ali i kalkuliše da ono predstavlja jednu od realnih mogućnosti da se svi Srbi napokon nađu u jednoj državi. Osim toga, on sluti da spoljnopolitički događaji i sve evidentnije raspoloženje u srpskom narodu za takvu jugoslovensku zajednicu, vode Srbiju tome rešenju skoro kao nečemu neumitnom, nečemu što će ona morati prihvatiti, makar uz izvestan rizik po sigurnost ostvarenja interesa srpske nacije: "I premda Srbija u opštem sojedinjenju Slavenstva ne nalazi savršeno osiguranje svoje narodnosti, opet kad joj drugačije biti ne može, ona će se morati tome prikloniti, kao što se već sad za to u narodu mnogi duhovi pojavljuju" (podvukao D. S.).

LABAVA FEDERACIJA SA TURSKOM

TAKVA srpska država, po ideji Konstantina Nikolajević, imala bi prava na organizovanje sopstvene velike vojne sile koja bi služila i odbrani Otomanskog carstva samo u slučaju napada spoljnog neprijatelja, a kao država bi bila ekonomski potpuno samostalna: "Srpska i turska država u okviru Osmanskog carstva podmiruju rashode" svog vnutrenjeg i nezavisimog pravlenija "sopstvenim prihodima. Jedino prihodi od carina odlaze sultanu". Da je u pitanju zamisao labave konfederacije vidi se iz predloga za uspostavljanjem srpskog diplomatskog predstavništva "diplomatske kancelarije, preko koje srpski vladar održava kontakte sa sultanom".

Preporučujemo

Društvo

0 33

KROATIZACIJA SRBA KATOLIKA: Hrvatsko otimanje dubrovačke srpske pismenosti i ćiriličnih i latinskih knjiga

01. 12. 2023. u 07:00

Društvo

0 9

U SLAVONIJI SE GOVORILO SRPSKIM JEZIKOM: Svedočanstvo Spiridona Jovića, zaboravljenog etnologa i pisca

29. 11. 2023. u 07:00

Društvo

0 1

SVOJATANjE SRPSKOG PISMA I JEZIKA: Jezikoslovne krivotvorine Hrvatske vlade i parlamenta

27. 11. 2023. u 07:00

Društvo

0 3

MAJSKI NEREDI NA TERAZIJAMA: Politički raskoli i stradanje stranke srasle sa državom

26. 11. 2023. u 07:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije