OČUVANJE DRŽAVE I PRIMIRENJE POLITIČKIH STRASTI: Zakoni i ideologija lične vlasti Jugoslovenskog monarha

U ČITAVOJ prvoj deceniji života Kraljevine SHS srpske političke partije su isključivale sve istorijske, plemenske, verske, pokrajinske razlike kao razlog novog administrativnog uređenja i teritorijalnog izdvajanja u okvirima državne celine.

Foto Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

Strah da uvođenje federacije može ugroziti zajednički razvoj u budućnosti mešao se sa ubeđenjem da je nacionalno teritorijalno razgraničenje nemoguće izvesti i svešću da "otvaranje" bilo kog nacionalnog pitanja, a posebno srpskog, znači stavljanje na dnevni red politički osetljivih nacionalnih, manjinskih, teritorijalnih, unutarsrpskih (poput pitanja autonomije Vojvodine) i tradicionalno državnih pitanja (poput crnogorskog).

Otuda u ime države, koju ljubomorno čuvaju, srpske političke partije zapostavljaju sopstvene nacionalne interese, svesno presecaju nacionalni polet, odbacuju i pomisao o formiranju srpskog političkog pokreta, odriču se dela sopstvenog identiteta, ne vode brigu o stanju u kome se nalazi njihova matica, potiskuju sećanje na tradiciju srpske državnosti. Strah za državu onemogućavao je reformu društvenog i državnog života.

Upotreba sile poništavala je koncept i ideju moderne liberalne države. Politički sporovi i sukobi gurali su na marginu svaki pokušaj da država dobije strategiju razvoja, društvo dosegne viši stepen tolerancije, građanin osvoji više sloboda i prava, institucije dobiju demokratsku suštinu i jasno izgrađen profil, političke vođe prerastu lokalne i nacionalne okvire i interese. U pitanju je bio svojevrsni beg od nužne društvene modernizacije. U deceniji parlamentarnog života Demokratska stranka je načinila evoluciju u svojim političkim stavovima - od isključivih unitarističko-centralističkih pozicija ka priznavanju nacionalne posebnosti i prihvatanja složenog oblika državnog uređenja.

NARODNA RADIKALNA stranka, u početku manje isključiva, i pored političkih "manevara" koje je imala, istrajavala je u odbrani Ustava iz 1921. Radikali su bili ubeđeni da bi se država zasnovana na "ugovoru" raspala "pri prvom međunarodnom potresu koji bi dopro do Balkana ili do dunavskog basena". Smatrali su da jedino "jedinstvena" država štiti interese srpskog naroda. U svakom pokušaju da taj koncept bude zamenjen složenim mehanizmom upravljanja kakav nameće federalizam videli su klicu državnog raspadanja.

Primetno je da se srpske političke partije mećusobno sukobljavaju i unutar sebe dele oko "hrvatskog pitanja" i "ustavnog pitanja" sasvim prenebregavajući suočavanje sa "srpskim pitanjem". Dva koncepta države (centralistički i federalistički) istovremeno su značila i dva koncepta društva koje su suprotstavljene srpske političke partije zagovarale.

Foto Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

U poznim dvadesetim godinama postalo je jasno da samo drastična revizija državne uprave i opšta društvena reforma (strategija razvoja) može državu spasti od sloma.

Sprovođenje zakonodavnih i upravnih reformi, koje je godinama blokirano, postalo je nužno. Posmatrači sa strane smatrali su da revizijom 33 oblasti, koje ne predstavljaju političke, ekonomske i geografske celine treba oformiti mnogo veće administrativne jedinice koje bi u znatnijoj meri raspolagale lokalnom autonomijom i bile ekonomski i finansijski nezavisne. Komentarišući odluku monarha o zavođenju diktature Britansko poslanstvo je izveštavalo: "U kritičnim uslovima u koje su novu Trojednu Kraljevinu doveli stranački sukobi, suparničke netrpeljivosti, neumerena težnja za vlašću i brzim bogaćenjem, neprekidne smene vlada, ubistva i fikcije ljubomore, teško da bi i jedno drugo rešenje, osim pripreme autokratske sile, iz postojećeg haosa moglo stvoriti red".

Ističući da pred budućnošću mnoge obuzima malodušnost poslanik je iskazivao uverenje da se "mora naći način da se pomire interesi različitih sastavnih delova Kraljevine, da se oni ujedine pod zajedničkim suverenom, vojskom i spoljnom politikom, državnim finansijama, železnicama".

* * * * * * * * * * *

Suspendovanje javnog političkog života

INTEGRALNA jugoslovenska ideologija dovedena je do vrhunca zavođenjem kraljeve lične vlasti 6. januara 1929. godine. Nakon osam godina brojnim ograničenjima i teškoćama ispunjenog parlamentarnog života zemlja je zakoračila u otvorenu monarho-diktaturu.

Šestojanuarsko zakonodavstvo je potvrdilo stavove koje je monarh izložio u svojoj "Proklamaciji" i za osnovni cilj imalo "čuvanje državnog i narodnog jedinstva" i "reda i discipline". "Zakon o kraljevoj vlasti i vrhovnoj upravi", donet 6. januara 1929. suspendovao je odredbe Vidovdanskog ustava po kojima je država bila označena kao "ustavna" i "parlamentarna", zadržao odrednicu "nasledna monarhija" i kralja proglasio za "nosioca sve vlasti u zemlji". "Zakon o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi", obnarodovan 6. januara 1929, suspendovao je javni politički život i zabranjivao rad udruženja i političkih stranaka "koje nose obeležje versko ili plemensko". Poseban Zakon o štampi svojom restriktivnošću je nastojao da utiče na formiranje javnog mnjenja.

"Zakon o izmeni zakona o opštinama i oblasnim samoupravama", od 8. januara, razrešavao je vlasti zatečene opštinske uprave u zemlji i uspostavljao pouzdanu strukturu lokalne uprave. "Zakon o državnom sudu za zaštitu države" institucionalno je podržavao represivno zakonodavstvo diktature. Režim diktature je privremeno primirio političke strasti koje su pretile raspadu zemlje. U stranačkim vođstvima je zavođenje diktature dočekano sa nadom i opreznošću. U Zagrebu je postojalo uverenje da će monarh, u razrešenju duboke državne krize, pokušati da zadovolji Hrvate i prednost dati "hrvatskom pitanju". Srpske graćanske partije su smatrale da je diktatura u funkciji očuvanja državne celine, zaštite centralističkog uređenja, prevazilaženja krize jugoslovenske nacionalne ideje, rešavanja nagomilanih političkih protivurečnosti.

Foto Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

U "PROKLAMACIJI " od 6. januara 1929. godine kralj Aleksandar I Karađorđević je parlamentarizam označio pojavom koja "počinje da dovodi do duhovnog rasula i narodnog razjedinjenja". Za najviši cilj svoje vladavine i najveći zakon zemlje suveren je označio narodno jedinstvo i državnu celinu. Vladar je pozvao sve Srbe, Hrvate i Slovence da ga pomognu u naporima kojima je jedini cilj "da se u što kraćem vremenu" ostvari formiranje onih ustanova, one državne uprave i onog državnog uređenja, koje će najviše odgovarati narodnim potrebama da se u budućem radu traže i primenjuju "nove metode" i krče novi putevi kojima bi bio dosegnut proklamovani cilj. Kralj je zahtevao od sebi odgovornih ministara da predstavljaju "svaki u svom resoru najveći državni autoritet" ukazujući im da će taj autoritet vlasti sačuvati jedino ako se budu "strogo držale zemaljskih zakona, ne dozvoljavajući ni izigravanje, ni najsitnije povrede njihove". Od ministara je traženo da i oni i njihovi podređeni organi "pri svakoj odluci i pri svakom aktu" isključivo budu rukovođeni "interesima službe i interesima Države". Bilo je neophodno, po mišljenju kralja, da u narodu preovlada poverenje prema organima vlasti i uverenje da u državi vlada zakonitost, pravda, apsolutna jednakost.

* * * * * * * * * * *

Novom podelom države učinjen je ustupak hrvatskoj opoziciji

JUGOSLOVENSKA ideologija trebalo je da dobije značajnu potporu u brojnim sistemskim zakonima koje je trebalo doneti. Na njihovo donošenje se obavezala i vlada generala Petra Živkovića Deklaracijom od 13. januara 1929. kojom je istakla da "ima za glavni cilj da zavede potpuni red i punu disciplinu u državnoj administraciji, da izvrši u što kraće vrijeme potpuno izjednačenje zakonodavstva u celoj državi i time osigura uslove punoj pravnoj sigurnosti i poretku". Uz donošenje jedinstvenog krivičnog zakonika i rad na unifikaciji građanskog zakonika, posebna pažnja je posvećena školskom i prosvetnom zakonodavstvu. Napominjano je da je u čitavom periodu od ujedinjenja do zavođenja lične vlasti postojala "stalna težnja, nevidljiva a unekoliko i nesvesna, za stvaranjem plemenskih intelektualnih centara, koji u krajnjoj instanci lagano i postepeno vode duhovnom i političkom trijalizmu". Dejstvo državne akcije moralo je da preseče taj "negativni proces". Izlaz je nađen u unifikaciji zakona. Osnovnoj školi je stavljeno u zadatak da "nacionalno vaspitava", od učitelja je traženo da kao i svaki državni službenik i državni organ, bude "nosilac državne ideje", učiteljskim školama je naloženo da stvaraju kadar "koji u svom učiteljskom poslu neće dolaziti u koliziju sa bitnim idejama o uređenju države, obliku vladavine, o društvenom poretku, kao i državnom i narodnom jedinstvu", od srednjih škola je traženo da daju "nacionalno odnegovane mladiće" i drugo.

Foto Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

Građanske političke partije prihvatile su zavođenje diktature, zabranu rada, cenzuru štampe, zabranu zborova, interniranje izvesnog broja političara krajnje pasivno i bez otpora. Zabranjene zakonom, korumpirane, pocepane i oslabljene one nisu imale mogućnosti da se suprotstave režimu diktature. Hrvatski političari su u početku verovali da diktatura otvara mogućnost za neposredno sporazumevanje hrvatske opozicije i kralja, bez učešća "srbijanskih" građanskih političkih partija. Tok događaja ih je ubedio da umesto sporazumevanja nastupa nacionalna nivelacija i "supercentralizam".

Srpske političke partije potonule su u apatiju. Naviknute na parlamentarne metode borbe one nisu bile spremne i sposobne da odgovore izazovima diktature. Ipak, sa protokom vremena, i "pasivna rezistencija" je dobijala oblike otpora koga se režim iskonski bojao. Vojska i njen komandni kadar, grupe "dvorskih" demokrata i radikala, podanička državna uprava, aparat vlasti (pravosuđe, policija, žandarmerija), krupni kapital činili su društvenu i političku osnovu diktature.

U NERASKIDIVOJ vezi sa zakonima koji su ozvaničili zavođenje lične vlasti bila je i odluka o administrativnoj podeli zemlje na banovine. Zasnovana na iluziji da je nakon deset godina zajedničkog života moguće dekretima i zakonima, u tačno isplaniranim rokovima, formirati novu jugoslovensku naciju, ta namera režima je potvrđena donošenjem "Zakona o nazivu i podeli Kraljevine na upravna područja" (3. oktobar 1929). Zakon je promenio službeni naziv Kraljevine SHS u Kraljevina Jugoslavija, čime je definitivno odbačen Pašićev koncept očuvanja srpskog imena u nazivu države, a njenu teritoriju podelio u devet upravno-teritorijalnih celina - banovina. Novi naziv države simbolično je značio odbacivanje kompromisnog unitarizma i opredeljivanje režima za jugoslovenski integralizam.

Administrativna podela na banovine, stvorene prema geografskom kriterijumu, bila je pokušaj da brisanjem granica istorijskih oblasti budu sprečeni dalji dezintegracioni procesi u jugoslovenskoj državi, zaustavljena inercija istorije, definitivno razbijene i razobličene istorijske i nacionalne oblasti koje su postojanjem pothranjivale separatizme, uspostavljene politički, ekonomski i saobraćajno stabilne i jake celine sposobne za život. U ime nacionalne nivelacije teritorije na kojima su živeli jugoslovenski narodi bile su administrativno ispresecane i izmešane. Zakon je inaugurisao ideologiju integralnog jugoslovenstva. Uporedo sa zaštitom jedinstva države u javnosti je stvaran utisak da je novom podelom učinjen ustupak hrvatskoj opoziciji i država dobila složeniji oblik organizacije.

* * * * * * * * * * *

Srpski narod je živeo razdeljen u osam banovina

CENTRALIZAM i svuda prisutna kraljeva vlast sputavala je mogućnost da banovine, kao velike administrativne oblasti, ostvare viši stepen autonomnosti. U isto vreme banovine su poništavale mogućnost opstajanja nacionalno-istorijskih celina.

Obezbeđujući u većini banovina srpsku brojčanu premoć diktatura je novom administrativnom merom (Dravska banovina sa sedištem u Ljubljani, Savska banovina - Zagreb, Vrbaska banovina - Banja Luka, Primorska banovina - Split, Drinska banovina - Sarajevo, Zetska banovina - Cetinje, Dunavska banovina - Novi Sad, Moravska banovina - Niš, Vardarska banovina - Skoplje. Područje grada Beograda sa Zemunom i Pančevom izdvojeno je u posebnu upravnu celinu) dodatno "drobila" prostor Srbije, koja je razdeljena u pet banovina, i teritoriju nastanjenu Srbima koji su živeli u osam banovina.

Srbija u svojim istorijskim, geografskim, ekonomskim, nacionalnim obrisima više nije postojala. Razdeljenom srpskom narodu, putem ideologije, ponuđena je jugoslovenska osnova vlasti, izvršena neutralizacija plemenskih tradicija drugih naroda ali i srpskog sa njima, ugušeni svi autonomni zahtevi i separatističke tendencije. Makedonija sa delovima Kosova ušla je u sastav Vardarske banovine, Vojvodina je zajedno sa delovima severne Srbije činila Dunavsku banovinu. Crna Gora, kao klasična srpska zemlja, zajedno sa delovima Metohije, Hercegovine, istočne Bosne, Sandžaka i Dalmacije (Dubrovnik) činila je Zetsku banovinu. Zapadni delovi Srbije ulazili su u sastav Drinske banovine.

Foto Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

Moravska banovina je okupljala centralne i istočne delove Srbije. Ostale istorijske oblasti uglavnom su zadržale svoju celovitost. U pitanju je bila mera koja je "parcelizovala" istorijske pokrajine i kojom su, po mišljenju režima, bili obezbeđeni efekti "jugoslovenskog nacionalizma". Veća centralizacija vlasti, koju je navedena mera uvodila, opravdavana je potrebom ubrzanog ekonomskog napretka, čvršćeg saobraćajnog povezivanja, stvaranja zaokruženih i celovitih privrednih oblasti, prevazilaženja rascepkanosti države na veliki broj oblasti. Suštinski, uklanjanjem istorijskih oblasti, stvarane su pretpostavke za nasilnu unifikaciju koja je, uz ostalo, potirala i sećanje na srpsku državnost.

Foto Profimedija, Arhiva Jugoslavije, Arhiv Srbije, Muzej Jugoslavije, Arhiv Beograda, porodica Pribićević, Dkumentacija „Novosti“ “Fejsbuk” i “Vikipedija”

PROKLAMOVANO jugoslovenstvo je u prvim godinama diktature doživljavano kao "sinteza" srpstva, hrvatstva i slovenstva, a Kraljevina Jugoslavija kao "potpuno sintetičko rešenje" nacionalnog i državnog programa. Uporište diktature u vojnom vrhu, aparatu državne bezbednosti, delu građanskih političkih snaga Srbije i Slovenije i privrednim i finansijskim krugovima Hrvatske, novom zakonodavstvu (o podeli države na upravna područja, Sokolu, školskim pitanjima) nisu bila dovoljna za stabilnu vlast. Zato je, konačno, sredinom jula 1930. godine pristupljeno oživotvorenju ideologije jugoslovenstva. Uz akt od 1. januara 1929. koji je okarakterisan kao "poslednja reč" starom sistemu uprave i Zakona od 3. oktobra 1929. kojim je "etnički i etički smisao istorijskog i nacionalnog razvoja određen u imenu Kraljevine i njenoj administrativnoj podeli, Deklaracija od 4. jula 1930. značila je nametanje ideologije jugoslovenstva kao "opšte narodne ideologije", njeno usađivanje u svest svakog stanovnika Kraljevine, isticanje kao imperativne građanske dužnosti, potpunog raskida sa prošlošću i projektovanje "jugoslovenske budućnosti". Stvaranje svesti da sve počinje sa diktaturom, insistiranje na strategiji zaborava, ideologizovanje i idealizovanje budućnosti, formiranje novog "jugoslovenskog" čoveka, razračunavanje sa svima koji nisu želeli da pristanu na novi ideološki kurs represija bile su neke od manifestacija kojima je, u ime jugoslovenstva, odnarođivano i srpstvo i hrvatstvo i slovenstvo.

Preporučujemo

Društvo

0 2

RAZLAZ ČETNIKA I PARTIZANA JE BIO NEMINOVAN: U Srbiji 1941. stvorena najveća slobodna teritorija u okupiranoj Evropi

14. 08. 2024. u 11:38

Društvo

0 2

ZVANIČNI ZAGREB JE KUPOVAO VREME: Procene Međunarodne zajednice uoči napada na Krajiške Srbe

06. 08. 2024. u 05:00

Društvo

0 5

TUĐMAN ZA "OLUJU" ČEKAO SAGLASNOST BELE KUĆE: Nerazjašnjena pitanja oko vojne operacije na Krajiške Srbe

06. 08. 2024. u 16:00

Društvo

0 2

HRVATSKE KONTROVERZE OKO OPERACIJE "OLUJA": Različite interpretacije burnih događaja u avgustu 1995. godine

06. 08. 2024. u 14:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije