POBUNJENIČKO I USTANIČKO POREKLO SPC: Uloga Srpske crkve u ustanku 1941. menja sliku o tom događaju

O USTANIČKOJ tradiciji srpskog naroda pisano je mnogo, različitim povodima i sa raznovrsnim namerama.

Ustanička tradicijs crkve se osetila u Prvom srpskom ustanku, Foto Arhiv Jugoslavije, "Profimedija", dokumentacija „Novosti“, "Vikipedija" i Arhiv Belog dvora

Kroz negovanje sećanja  na propast srednjovekovnih srpskih država, na pobune protiv tuđih država i carstava, na hajduke i uskoke, na bojeve Crnogoraca i Hercegovaca sa Turcima, potom na Prvi i Drugi srpski ustanak, „Nevesinjsku pušku“, ta tradicija bila je ugrađena u temelje modernih srpskih država, Crne Gore i Srbije. Na ustaničko nasleđe srpskog naroda pozivala se i prva Jugoslavija. Njeno ključno „mesto sećanja“  bila je ujediniteljska epopeja Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, protumačena kao konačna pobeda u vekovnoj borbi protiv osvajačkih carstava, ali i kao odbrana sopstvene, nacionalne države.

Na ustaničkoj tradiciji srpskog naroda zasnivala se, naročito u svojim počecima, i identitetska politika druge, socijalističke Jugoslavije. Više od svih srpskih državnih tvorevina, ona je naglašavala svoje ustaničko, pobunjeničko poreklo. Ono što je za Kraljevinu Jugoslaviju bio Prvi svetski rat, kao izvor političke, junačke legitimacije njenih upravljačkih elita, to je, u mnogo značajnijoj meri, za socijalističku Jugoslaviju bio Drugi svetski rat.

Poreklo moderne Srbije srpski istoričari nalazili su u ustancima, koje je već Leopold Ranke nazvao Srpskom revolucijom. Ipak, za razliku od Srbije, Crne Gore i Kraljevine Jugoslavije, monarhija koje su se pozivale na tradiciju i kontinuitet, socijalistička Jugoslavija isticala je svoje revolucionarno poreklo i okrenutost ka budućnosti.

SUŠTINSKI, potpun prekid sa tradicijom nije bio ni moguć ni izvodljiv, pa se u dubljoj prošlosti jugoslovenskih naroda tragalo za onim što je moglo da legitimiše ustanak i revoluciju 1941-1945. To se moglo pronaći ponajpre u srpskim ustaničkim tradicijama; u tome su hrvatska i slovenačka nasleđa bila sasvim drugačija.

Iz praktičnih razloga, na srpske tradicije Tito i vođstvo KPJ oslonili su se u podizanju ustanka 1941. i u potonjim ratnim iskušenjima. Ustaničko nasleđe Srba ostaće u temeljima identitetske politike socijalističke Jugoslavije, uporedo sa Titovim obračunom sa predratnim srpskim političkim elitama, sa Dražom Mihailovićem i Jugoslovenskom vojskom u Otadžbini, „velikosrpskom buržoazijom“ i „velikosrpskom idejom“, pa i sa proruski raspoloženim srpskim komunistima (1948). Dubinsko nepoverenje, pa i neprijateljstvo Tita i vrha KPJ prema Srbima, bilo je vidljivo naročito u dalekosežnoj političkoj podeli prostora naseljenih Srbima na pet federalnih republika i dve pokrajine.

Unutar zvaničnog narativa o Drugom svetskom ratu kao borbi za slobodu, bratstvo i jedinstvo jugoslovenskih naroda i narodnosti, posebno važno mesto pripadalo je 1941. godini, kao početku ustanka i socijalističke revolucije. Složenija slika ustanka iz 1941. i Drugog svetskog rata je, međutim, počela da se ocrtava u vremenu poraza i raspadanja Varšavskog pakta, Sovjetskog Saveza i Jugoslavije. Otvorena su pitanja o tome ko je i zašto podigao ustanak i, posledično, koji istorijski događaj se može uzeti za njegov pravi početak.

* * * * * * * * * *

Manastir tronoša vekovno središte pobuna

DIPLOMSKI rad studenta Đorđa Vukmirovića, „Ustanak u Jadru“, u kome su sakupljene činjenice o pokretu otpora u ovom kraju, kao i o oslobođenju Loznice od nemačke vlasti 31. avgusta 1941, odbranjen 2012. godine na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu,  iznova je podstakao potpisnika ovih redova na razmišljanje o tome u kojoj meri ustanak iz 1941. i cela srpska ustanička tradicija, zahtevaju nova, produbljenija razumevanja i tumačenja.

Odavno se, naime, zna da je u borbi za Loznicu poginuo glavnokomandujući tamošnjih ustaničkih, četničkih jedinica, potpukovnik Veselin Misita, da je to bio do tada najveći oružani sukob srpskih ustanika sa Nemcima, kao i da su zarobljena 93 nemačka vojnika.  Do danas je, međutim, malo pažnje poklonjeno važnoj ulozi koja je u ovom događaju pripala sveštenicima i manastirima Srpske pravoslavne crkve. Pored potpukovnika Veselina Misite i poručnika Ratka Martinovića, ustankom u Jadru komandovali su iguman manastira Tronoša, jeromonah Georgije Bojić – Džidža i pop Vlada Zečević. Njih dvojica će i potom imati sasvim ustaničke, iako različite biografije – Bojić će biti komandant četničkog Jadarskog odreda i docnije Jadarske brigade, dok će Zečević iz četnika preći u redove partizana. U trenutku hapšenja Georgija Bojića i njegove osude na smrt, krajem 1945. i početkom 1946, Vlada Zečević će biti ministar unutrašnjih poslova.

Foto Arhiv Jugoslavije, "Profimedija", dokumentacija „Novosti“, "Vikipedija" i Arhiv Belog dvora

Manastir Tronoša, jedno od središta Kosovskog zaveta u zapadnoj Srbiji, žarište Kočine krajine (1788-1791) i potonjih srpskih ustanaka, bio je, još od sredine jula 1941, mesto okupljanja jadarskih ustanika. Svi dogovori, uoči napada na Loznicu, postignuti su u ovom manastiru. Zakletva je položena u Žižačkoj šumi, u planini iznad Tronoše; tu je, prema jednom svedočenju, unapred odsluženo opelo za one koji će u napadu poginuti. Početak napada bio je objavljen zvonima sa lozničke crkve. Zarobljene Nemce ustanici su držali prvo u Tronoši, potom u manastiru Čokešina, čuvenom razbojištu iz Prvog srpskog ustanka. Čokešina je bila zajedničko uporište četnika i partizana, zbog čega ju je nemačka avijacija teško oštetila, ubijajući i svoje, zarobljene vojnike. Potom su, u saradnji četnika i partizana, oslobođeni i Banja Koviljača i Krupanj.

NA ZNAČAJAN udeo Srpske pravoslavne crkve i njenog sveštenstva u ustanku 1941. godine ukazuju i drugi događaji. U manastiru Žiči, jednom od središta otpora Crkve politici jugoslovenske države, u vreme Konkordatske krize (1937) i potpisivanja Trojnog pakta (1941), početkom oktobra 1941. okupili su se četnici žandarmerijskog narednika Milutina Jankovića. Tu su se odigrali pregovori četnika i partizana o zajedničkom napadu na Kraljevo. Kada su Nemci pokušali da zauzmu manastir, oružani otpor pružili su im prvo četnici, potom udruženi četnici i partizani, pri čemu je Žiča tučena artiljerijskom paljbom, bombardovana iz vazduha i potom spaljena. Monasi koji će se iz Žiče skloniti u manastir Studenicu, ponovo će biti optuženi da pomažu ustanicima i podvrgnuti teroru bugarskih okupatora.

Foto Arhiv Jugoslavije, "Profimedija", dokumentacija „Novosti“, "Vikipedija" i Arhiv Belog dvora

Nemačka uprava upozoravaće generala Milana Nedića na veze manastira sa srpskim ustanicima i na „anglofilsku propagandu“ dela srpskih sveštenika.  Pažljivije, posebno istraživanje sigurno bi moglo da donese još podataka o ulozi srpskih manastira u ustanku iz 1941. godine.

Čak i događaj koji je socijalistička Jugoslavija prihvatila kao zvanični dan ustanka u Srbiji, 7. jul,  bio je vezan za Crkvu. Ubistvo dva srpska žandarma, u kome je najistaknutiju ulogu odigrao Žikica Jovanović Španac, odigralo se usred seoske Ivanjdanske svetkovine, nedaleko od Crkve Svetog Đorđa, u Beloj Crkvi.

* * * * * * * * * *

Patrijarh Gavrilo bio uključen u prevrat 27. marta

MEĐU DOGAĐAJIMA koji se uzimaju za početak borbe Srba protiv okupatora u Drugom svetskom ratu, često se pominje i hercegovački ustanak iz juna 1941. godine. Nedovoljno je, međutim, istaknuta činjenica da je i ovde prvi pokretač ustanka bio sveštenik Srpske pravoslavne crkve, paroh sela Kazanci, Radojica Perišić. Oružani otpor bio je jedini način da njegovi parohijani izbegnu sudbinu susednog sela Korita, čije su muškarce hrvatske ustaše poklale i pobacale u jamu. U oslobođenju Avtovca od ustaša na Vidovdan 1941, ustaničkim jedinicama komandovali su, baš kao i docnije u Loznici, sveštenik (pop Radojica Perišić) i kraljevski oficiri (kapetan Dušan Bajagić i poručnik Milorad Popović). Pop Radojica Perišić biće, potom, četnički vojvoda i komandant Golijske brigade. Poginuće u borbi protiv ustaša na Lijevča polju 1944. godine.

Na tromeđi Like, Dalmacije i Bosanske Krajine najvažniji srpski, četnički starešina i komandant Dinarske divizije od 1941. do 1945. biće pop Momčilo Đujić.  Čak je i jedini veći ustanički pokret u Češkoj, atentat na šefa nacističkih bezbednosnih službi Rajnharda Hajdriha, bio povezan sa Srpskom pravoslavnom crkvom. Izvršioci su se sklonili u kriptu pravoslavne Saborne crkve Svetih Kirila i Metodija. Zbog toga su ubijeni episkop Gorazd, potonji srpski svetitelj, dva sveštenika i 260 njenih vernika, uključujući i 24 dece. Češka pravoslavna crkva, prisajedinjena Srpskoj crkvi 1921, bila je zabranjena.

Foto Arhiv Jugoslavije, "Profimedija", dokumentacija „Novosti“, "Vikipedija" i Arhiv Belog dvora

U toku celog rata, većina srpskih episkopa, predvođena mitropolitom Josifom, „starim komitom s juga“, kako ga opisuje Đoko Slijepčević, i veliki deo sveštenstva bili su naklonjeni Ravnogorskom pokretu. Srpski sveštenici će se, u značajnom broju, pridruživati i partizanima.

POSEBNO značajno je, međutim, bilo učešće SPC u antinacističkom prevratu srpskih oficira i zbacivanju namesništva kneza Pavla Karađorđevića, 27. marta 1941. Za puč su, kako je utvrđeno, unapred znali patrijarh Gavrilo Dožić, episkopi Nikolaj Velimirović i Irinej Đorđević. Patrijarh ga je, u govoru održanom preko radija, javno pozdravio.

Promenu vlasti u Beogradu podržao je i Sveti arhijerejski sabor, prethodno zakazan baš za taj dan, 27. mart.

Ustanak će biti, uprkos slomu Jugoslavije u Aprilskom ratu, samo nastavak onoga što se dogodilo 27. marta. Kao i puč, ustanak će pokrenuti srpski patrioti, da bi im se, potom, pridružili i komunisti. Prevrat od 27. marta dodatno je pojačao neprijateljstvo okupatora prema Srpskoj crkvi i doveo do internacije i zatočenja patrijarha Gavrila i vladike Nikolaja.

Foto Arhiv Jugoslavije, "Profimedija", dokumentacija „Novosti“, "Vikipedija" i Arhiv Belog dvora

Učešće i istaknuta uloga SPC u ustanku 1941. značajno menjaju preovlađujuću sliku tog događaja nastalu, u osnovi, u doba socijalističke Jugoslavije. Sagledan iz tog ugla, ustanak iz 1941. manje liči na socijalističku revoluciju, nego na vekovna, tradicionalna okupljanja oko manastira, sveštenika i hajdučkih, uskočkih starešina, u otporu prema turskom zulumu. Ti ustanički pokreti po pravilu su bili praćeni kaznenim razaranjima srpskih manastira i crkava, pokoljima i progonima nad decom, ženama i starcima, zbegovima u šumska i planinska bespuća, baš onako kako se događalo 1941. godine. Srpska crkva će, naročito u eparhijama na teritorijama koje su okupirale hrvatske ustaše, nemački nacisti i albanski fašisti, biti podvrgnuta progonima i stradanju nezabeleženom u njenoj dugoj istoriji, sasvim izuzetnom čak i u istoriji Hrišćanske crkve.

* * * * * * * * * *

Broj sveštenika prepolovljen u bunama i ratovima

U VEKOVIMA ustaničkih borbi za slobodu nije se, međutim, ratovalo u ime budućnosti, i novog, pravednog društva, nego uz pozivanje na prošlost, na očuvanje i obnovu „zlatnog doba“ Nemanjića, Svetog Save, Svetog Simeona i Svetog kneza Lazara. Takvo shvatanje bilo je čak bliskije izvornom značenju pojma „revolucija“, u 18. veku preuzetom iz astronomije, kao večitog „povratka oblika koji su se već bili javili“. 

U ovom članku pokušaćemo da ustaničko i stradalničko nasleđe SPC prikažemo u dužoj istorijskoj perspektivi. Takav prikaz mora, po prirodi stvari, da bude sažet i sveden na nekoliko osnovnih teza, pri čemu ćemo nastojati da, u zadatim okvirima, ukažemo na ključne istorijske događaje, procese i raskršća. Važno je da se naglasi da proučavanje ustaničkog nasleđa Srpske crkve ne znači da se u njenoj istoriji ne mogu prepoznati i drugačije, prema državi pomirljivije i saradljivije tradicije. Tako postavljeno, sa sluhom za različite epohe i složenost viševekovnih iskustava Srpske crkve, ovo razmatranje možda bi moglo da predstavlja i skroman prilog istraživanju mnogo veće teme – istorije odnosa između Crkve i države.

Foto Arhiv Jugoslavije, "Profimedija", dokumentacija „Novosti“, "Vikipedija" i Arhiv Belog dvora

Srpska crkva je, naime, za 800 godina postojanja, duže vreme provela u tuđim carstvima i državama (Osmansko carstvo, Mletačka Republika, Napoleonova Francuska, Habzburško carstvo, Bugarska, NDH, Velika Albanija, Mađarska, socijalistička Jugoslavija, njene današnje naslednice – Hrvatska, Crna Gora, Makedonija, Bosna i Hercegovina, zemlje Evropske unije, SAD, Kanada, Australija i Novi Zeland), nego u onim državama koje je smatrala svojim (države Nemanjića, Lazarevića, Brankovića, Petrovića, Karađorđevića, Obrenovića, SR Jugoslavija, Republika Srbija). Tokom najvećeg dela svoje istorije SPC je bila trpljena, progonjena i zatirana. Zastupala je podanike drugog reda, hrišćansku raju u šerijatskom Osmanskom carstvu i šizmatičke jeretike u rimokatoličkoj Habzburškoj monarhiji.

Foto Arhiv Jugoslavije, "Profimedija", dokumentacija „Novosti“, "Vikipedija" i Arhiv Belog dvora

POD OKUPATORSKIM režimima iz dva svetska rata predstavljala je stanovništvo „pogrešne vere“, „rasno inferiorno“, nepokorno i sklono pobunama. Istorija odnosa SPC prema ovim državama značajno se razlikuje, recimo, od istorijskog iskustva Ruske pravoslavne crkve, koja je vekovima uzrastala u okvirima ruske države, naročito od perioda „sinodalnog ropstva“ u kome su se ruska crkva i država našle u najtešnjoj simbiozi.

Foto Arhiv Jugoslavije, "Profimedija", dokumentacija „Novosti“, "Vikipedija" i Arhiv Belog dvora

Srpska pravoslavna crkva, sukobljena sa tuđim carstvima, nije snishodila ni „svojim državama“. Vladika Nikolaj Velimirović, potonji Sveti vladika Nikolaj žički i ohridski, nazivao je ogorčeni otpor Crkve i vernika konkordatu Jugoslavije sa Vatikanom „Trećim srpskim ustankom“ . On je ovako opisivao tadašnji odnos države prema Srpskoj crkvi: „Nezapamćeno nešto u istoriji, ne samo našoj, nego u istoriji ma kog naroda evropskog i amerikanskog, da je vlast vrhovna državna gonila nacionalnu crkvu.“  Na optužbe vlasti da su buntovnici protiv konkordata „antidržavni elementi“ i „izdajice države“, vladika Nikolaj je odgovarao: „Nemojte vi, gospodo, braniti državu od srpskih popova, čiji se broj prepolovio u ratovima za ovu državu, nego je branite od drugih i od sebe.“

Odnos socijalističke Jugoslavije prema SPC ne može se, naravno, uporediti sa uništavanjem kome su je podvrgle NDH ili okupatorske bugarske i albanske države.

Pitanje je, međutim, da li je, za Srpsku crkvu, socijalistička Jugoslavija bila svoja ili tuđa država. Srpski partizani i posleratni komunisti ubijali su i hapsili njene arhijereje i jereje i otimali njenu imovinu. I kada su prestale likvidacije i neposredni progoni, pritisci su se nastavili. Od SPC je silom odvojena Makedonska pravoslavna crkva. U socijalističkoj Jugoslaviji SPC je bila tek tolerisana, kao relikt mračne i prevaziđene prošlosti.

Preporučujemo

Društvo

0 0

RADIKALNI KRITIČAR NACIZMA: Odgovor na laži Titovih sledbenika i Drugosrbijanaca

27. 11. 2024. u 15:00

Društvo

0 2

SRPSKA CRKVA KIČMA NACIJE: Za naciste vladika Nikolaj bio ideološki i politički protivnik

27. 11. 2024. u 16:00

Društvo

0 0

ZBOG KONKORDATA VLADIKA DIŽE SRBIJU NA NOGE: Izliv narodnog besa zbog sporazuma države i Vatikana

27. 11. 2024. u 14:00

Društvo

0 0

UTICAO NA SAVREMENIKE KAO DA JE IZNEDREN IZ SAME BIBLIJE: Vladika Nikolaj jedan od najvećih mislilaca i besednika xx veka

27. 11. 2024. u 13:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije