PRISAJEDINJENJE SA MATICOM: Formiranje republike Srbije kao federacije i priključenje Vojvodine

KRITERIJM teritorijalne organizacije KPJ svih ratnih godina presudno je uticao na komunističko viđenje i oblikovanje unutrašnjeg uređenja jugoslovenske države.

Na Drugom zasedanju AVNOJ-a, Foto Stevan Kragujević, Tanjug, Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice srpske, Arhiv Vojvodine, Profimedija, Dokumentacija „Novosti“ i "Borbe", Arhiv porodice Pribićević i Vikipedija

Teritorijalna struktura KPJ naprosto je projektovana u državnu sferu. Otuda je i konstituisanje Srbije kao složene federalne jedinice bilo najdirektnije povezano sa formiranjem Komunističke partije Srbije. Zaključci o održanju osnivačkog kongresa KP Srbije formalno su doneti na sednici Politbiroa CK KPJ oktobra 1943. a ponovo potvrđeni na Visu juna 1944. Ipak, formiranje KP Srbije je tokom rata odlagano. Moguće razloge za to treba tražiti u činjenici da vođstvu KPJ nije bilo do kraja jasno kako rešavati srpsko nacionalno pitanje. Poput inercije na snazi su bili stavovi iz avgusta 1935. prema kojima srpski narod, kao vladajuća nacija, nije bio nacionalno ugnjeten.

Partijski pragmantizam naprosto je nalagao da KPJ sačeka sa reorganizacijom sopstvene organizacije dok se u srpskom narodu ne ustale predstave o okvirima nacionalnih entiteta (Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija) koje je srpsko građanstvo smatralo srpskim prostorom. Internacionalistička shvatanja i kopiranje sovjetskih uzora takođe su bili suprotstavljeni formiranju partije na nacionalnom modelu kakav nije postojao u SSSR. Objedinjavanje u jednu jedinstvenu partijsku organizaciju do tada samostalnih partijskih organizacija Srbije, Vojvodine i Kosmeta, moralo je prethoditi nastajanju federalne Srbije. […]

U mesecima koji su sledili nakon Drugog zasedanja AVNOJ politički položaj Vojvodine nije bio rešen. Osetljivo pitanje kome pripada Vojvodina nije otvarano iz krajnje pragmatičnih razloga. Iz nastupa najviših predstavnika partije i nove vlasti (Josip Broz Tito) mogao se razaznati politički stav da Vojvodina treba da dobije „najširu autonomiju” ali ne i to kojoj će federalnoj jedinici biti priključena i u kom teritorijalnom obimu.

DEMAGOŠKI je isticano da će to pitanje „rešiti sam narod” kada se posle rata bude rešavalo „o definitivnom uređenju”. Iz dostupnih dokumenata ipak je sasvim vidljivo da se o Vojvodini nije razmišljalo kao autonomiji direktno vezanoj za jugoslovensku federaciju, već kao o delu neke federalne jedinice. Projekti po kojima bi Vojvodina postala konstituent federacije - ideje o preimenovanju Glavnog NOO Vojvodine u Pokrajinski AVNO Vojvodine (mart 1944) i sazivanju Antifašističke skupštine narodnog oslobođenja Vojvodine sa Predsedništvom koje bi bilo nosilac zakonodavne i izvršne vlasti (septembar 1944) -  nikada nisu razvijeni, realizovani i ostvareni. Stanje je dodatno usložnjavala činjenica da je na prostoru Banata, Bačke i Baranje bila uvedena vojna uprava i da u tim oblastima nije bilo uslova za „redovno funkcionisanje narodne demokratske državne vlasti”. Militarizacija vlasti, koja je trajala sve do 15. februara 1945, za neko je vreme odložila proces političkog i teritorijalnog konstituisanja Vojvodine, tako da ta oblast nije imala jasno definisani pravnopolitički položaj i teritorijalni okvir.

Stavovi o priključenju Vojvodine federalnoj Srbiji eksplicitnije su istaknuti na zasedanju Velike antifašističke narodnooslobodilačke skupštine Srbije. U pozdravnom govoru održanom 9. novembra 1944. Jovan Veselinov je naglasio da se na mnogobrojnim skupštinama i konferencijama „narod izjasnio za autonomiju Vojvodine u okviru jedne federalne jedinice u federativnoj Jugoslaviji”. Veselinov je apostrofirao želju Srba u Vojvodini „koji su čvrsto povezani sa svojom braćom s ove strane Save i Dunava” da budu „u što boljim odnosima sa braćom Srbijancima, sa slobodnom demokratskom Srbijom”.

* * * * * * * * * * * *

Za opredeljenje prema Srbiji odlučili geografski i politički uslovi

KORAK DALjE učinjen je od 10–12. decembra 1944. u Novom Sadu, na prvoj skupštini Jedinstvenog narodnooslobodilačkog fronta Vojvodine. Tom prilikom Jovan Veselinov je još jednom naglasio zadovoljstvo što će „Vojvodina dobiti svoju autonomiju u okviru jedne federalne jedinice”. Ističući da će u okvirima autonomije biti rešavana „sva specifična pitanja naše Vojvodine”, Veselinov je naglasio da će narod imati priliku da „kaže kojoj federalnoj jedinici želi da se priključi”. Po njegovom mišljenju „većina našeg naroda u Vojvodini želi da bude u boljim odnosima sa našom braćom u Srbiji”. Istovremeno, Veselinov je upozoravao da autonomiju treba „pravilno shvatiti” i čuvati se „svakog uskogrudog separatizma, koji je od štete za Vojvodinu i za našu zemlju”.

Po prestanku vojne uprave (15. februar 1945) najviša vlast u pokrajini, u skladu sa odlukama i uputstvima AVNOJ i NKOJ, našla se u rukama Glavnog narodnooslobodilačkog odbora Vojvodine. Međutim, pored širokih ovlašćenja koje je to telo imalo (donošenje odluka i uputstava opšteg značaja, nadzor nad radom područnih narodnooslobodilačkih odbora), pitanje političkog položaja pokrajine u demokratskoj federativnoj Jugoslaviji nije „otvarano” i rešavano.

Foto Stevan Kragujević, Tanjug, Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice srpske, Arhiv Vojvodine, Profimedija, Dokumentacija „Novosti“ i "Borbe", Arhiv porodice Pribićević i Vikipedija

Nasuprot višemesečnom čekanju i odlaganju, pitanje konačnog rešenja političkog i teritorijalnog položaja Vojvodine u jugoslovenskoj federaciji rešeno je za samo nekoliko dana u prvoj nedelji aprila 1945. Kao i uvek do tada KPJ je prednjačila u definisanju političkih stavova koje su, kasnije, državni organi realizovali kao poslove procesualno-tehničke prirode. U „Rezoluciji” VII pokrajinske konferencije KPJ (5–6. april 1945) nedvosmisleno je istaknuto da se Konferencija „jednodušno izjašnjava za uključenje autonomne Vojvodine u federalnu Srbiju”. Takvo rešenje KPJ je tumačila kao ono koje „najbolje odgovara interesima naroda Vojvodine i interesima čitave naše nove Titove Jugoslavije”. Takav stav istovremeno je značio odluku o uključivanju partijske organizacije Vojvodine u „sklop KP Srbije”. Stavove VII pokrajinske konferencije KPJ potvrdio je 6. aprila 1945. Glavni NOO Vojvodine.

U DISKUSIJI vođenoj po pitanju slanja delegacije na vanredno zasedanje ASNO Srbije istaknuto je jedinstveno mišljenje da „nacionalni, geografski i politički momenti” direktno opredeljuju priključenje autonomne pokrajine Vojvodine federalnoj Srbiji.

Glavni NOO Vojvodine je zaključio „da Vojvodina ima da bude u sastavu federalne jedinice Srbije”, da u sastavu Srbije Vojvodina ima „punu autonomiju kao autonomna pokrajina”, da odnos Srba i Hrvata mora biti „harmoničan i bratski na temelju pune ravnopravnosti” dok će ostale nacionalne manjine uživati „u autonomnoj Vojvodini sva prava”, da pitanje Baranje ostaje „otvoreno dok tamošnji narodi sami ne reše o svojoj pripadnosti”. Većina članova Glavnog NOO Vojvodine je tom prilikom izrazila mišljenje da Baranja treba da bude „u sastavu federalne Hrvatske”.

Već narednog dana, 7. aprila 1945. delegacija Vojvodine je na vanrednom zasedanju ASNO Srbije dala izjavu o priključenju „Autonomne Vojvodine federalnoj Srbiji”. Obrazlažući jednoglasnu odluku članova Glavnog NOO Vojvodine da se dođe u Beograd, Jovan Veselinov je napomenuo da će u kratkom roku biti sazvana Pokrajinska skupština Vojvodine na kojoj će biti doneta „formalna merodavna odluka o priključenju Vojvodine demokratskoj Srbiji...Izjava delegata Glavnog NOO Vojvodine bila je propraćena Rezolucijom ASNO Srbije. […]

Najavljeni izbori za narodne odbore, koje je Glavni NOO Vojvodine zakazao za 16. maj 1945, dodatno su podstakli proces teritorijalnog uobličavanja autonomne Vojvodine. Ministarstvo za Hrvatsku Privremene vlade DFJ je zahtevalo odlaganje izbora i obrazlagalo tu svoju molbu potrebom prethodnog razgraničenja Hrvatske i Vojvodine.

Upozorenje da se u okviru Vojvodine nalaze „pojedini delovi Hrvatske koji nikada nisu pripadali Vojvodini” prihvatio je i Glavni NOO Vojvodine. Odlukom koja je doneta Baranja je izuzeta iz sastava Vojvodine. Složena pitanja razgraničenja u Sremu i severozapadnoj Bačkoj rešavala je komisija Predsedništva AVNOJ za utvrđivanje granice između Vojvodine i Hrvatske, osnovana 19. juna 1945.

* * * * * * * * * * * *

Jedinstvena odluka da se Nemcima oduzmu sva građanska prava

PRVO ZASEDANjE Skupštine izaslanika naroda Vojvodine, do koga je došlo 30. i 31. jula 1945, aklamacijom je donelo odluku o prisajedinjenju autonomne Vojvodine federalnoj Srbiji. Skupština je prihvatila Izjavu delegata Glavnog NOO Vojvodine, datu 7. aprila 1945. ASNO Srbije, kojom „narodi Vojvodine izražavaju želju da ona bude u sastavu Srbije”, i zamolila AVNOJ da „izađe u susret željama naroda Vojvodine i da donese odluku o priključenju Autonomne pokrajine Vojvodine federalnoj Srbiji”. Sa skupštinskog zasedanja, nakon diskusija koje su, u suštini, imale karakter izjava predstavnika Hrvata, Mađara, Rusina, Rumuna, Slovaka i Jevreja koji žive u Vojvodini, upućen je telegram Narodnoj vladi Srbije sledeće sadržine: „Skupština izaslanika naroda Vojvodine koja je jednodušno i sa oduševljenjem donela predlog da Vojvodina kao autonomna pokrajina uđe u sastav Federalne Srbije u DFJ šalje bratske i drugarske pozdrave Narodnoj vladi Srbije. Svim svojim snagama narodi Vojvodine pomagaće Narodnu vladu Srbije na izgrađivanju i jačanju federalne Srbije u DFJ”...Rezolucije ASNO Srbije o prihvatanju te izjave bila je akt sa najvišom pravnom snagom.

Treće zasedanje AVNOJ (7. avgust 1945) jednoglasno je prihvatilo odluku Skupštine izaslanika naroda Vojvodine o priključenju autonomne Vojvodine federalnoj Srbiji u granicama za koje je utvrđeno da će ih odrediti Privremena narodna skupština „posebnim zakonom”.

Foto Stevan Kragujević, Tanjug, Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice srpske, Arhiv Vojvodine, Profimedija, Dokumentacija „Novosti“ i "Borbe", Arhiv porodice Pribićević i Vikipedija

PREDSEDNIŠTVO Narodne skupštine Srbije potvrdilo je 28. avgusta 1945. priključenje Vojvodine Srbiji. Time je proces prisajedinjenja Vojvodine Srbiji bio završen.

Autonomna Vojvodina nije bila konstituent federacije i njen sastavni deo već je u federaciju ušla kao autonomna jedinica u okviru Srbije. Zakon o ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Pokrajine Vojvodine, donet 1. septembra 1945, potvrdio je da Vojvodina „čini sastavni deo Srbije”. Autonomna pokrajina, u čijem su sastavu bili novosadski, pančevački, petrovgradski, somborski, sremski i subotički okrug, nije imala konačno utvrđene granice prema federalnoj Hrvatskoj. Narodne vlasti u Autonomnoj pokrajini bile su obavezne da obezbeđuju funkcionisanje državnog poretka i prava građana i rade prema zakonima Srbije i DFJ kao i „ka osnovu odluka i naredaba Narodne skupštine Autonomne pokrajine Vojvodine koje proističu iz gornjih zakona...”. 

Foto Stevan Kragujević, Tanjug, Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice srpske, Arhiv Vojvodine, Profimedija, Dokumentacija „Novosti“ i "Borbe", Arhiv porodice Pribićević i Vikipedija

Posebno je naglašeno da na teritoriji Vojvodine sve narodnosti „izuzev lica nemačke narodnosti kojima su na osnovu odluka AVNOJ od 21. novembra 1944 godine oduzeta državljanska prava”, uživaju jednaka prava i imaju jednake dužnosti, „tj. uživaju potpunu ravnopravnost kao državljani Srbije odnosno Demokratske Federativne Jugoslavije”. To je posebno važilo za školovanje na maternjem jeziku i ravnopravnost jezika svih nacionalnih manjina. Zakon je za najvišu vlast u Autonomnoj Pokrajini Vojvodini proglasio Pokrajinsku narodnu skupštinu. Njen izvršni i naredbodavni organ je Predsedništvo (predsednik, 2 potpredsednika, 2 sekretara i 28 članova). Zakon je predvideo da unutar Predsedništva Pokrajinske narodne skupštine deluje više odeljenja (za unutrašnje poslove, pravosuđe, prosvetu, finansije, industriju i rudarstvo, trgovinu i snabdevanje, poljoprivredu i šumarstvo, socijalnu politiku, narodno zdravlje, građevine i za agrarnu reformu i kolonizaciju). […]

* * * * * * * * * * * *

Nekompetentni i nestručni ljudi rešavaju pitanje granice

NAKON OSNIVAČKOG kongresa KP Srbije, Predsedništvo AVNOJ oformilo je, 19.  juna 1945, Komisiju za utvrđivanje predloga o razgraničenju Hrvatske i Srbije, odnosno Vojvodine, kako je stajalo u predlogu. Niko od članova Komisije (činili su je Milovan Đilas, Vicko Krstulović, M. Popović, Jovan Veselinov, J. Zlatarić), nije bio stručno kompetentan za rešavanje tako delikatnog i složenog pitanja, koje je, uz ostalo, već otvoreno u leto 1942. sporom partijskih organizacija Hrvatske i Vojvodine oko Srema.

Posle šest dana rada, formalnog obilaska graničnog područja, obavljenih „informativnih” razgovora sa partijskim funkcionerima na terenu, Komisija je izradila izveštaj i podnela ga, 26. juna 1945, na sednici Politbiroa CK KPJ. Nesumnjivo da je politička odluka o razgraničenju, u glavnim potezima, već bila doneta, pa je formiranje i rad komisije više bila formalnost, pre svega izazvana postojećim sporom partijskih rukovodstava Hrvatske i Vojvodine. Predsednik komisije M. Đilas je o razgraničenju referisao na sednici Politbiroa od 26. 6. 1945 (prisustvovali su Josip Broz Tito, Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković, Milovan Đilas, Sreten Žujović, Moša Pijade, Andrija. Hebrang, Svetozar  Vukmanović, Miha Marinko, Krsto Popivoda, Blagoje Nešković). Pošto je od tog partijskog tela odobren, izveštaj je konačno završen i potpisan 1. jula 1945. Nesumnjivo da je i to jedan od pokazatelja partijskog karaktera donete odluke. Rešavanje spornih pitanja referendumom (glasanjem) odbacivano je konstatacijom: „Glasanje je rat”. Zaključak komisije bio je sledeći: „Privremena granica između Vojvodine i Hrvatske treba da ide: od mađarske granice, rijekom Dunav do međe između sela: Bačko Novo Selo i Bukin (bačko-palanački srez); odatle preko Dunava između atara sela: Opatovac – Mohovo, Lovas – Bapska, Tovarnik – varoši Šid, Podgrađe – Ilinci, Adaševci – Mala Vašica, Lipovac – Batrovci, Strošinci – Morović... Samo se po sebi razume da bi sve teritorije zapadno odnosno istočno od ovih sela trebalo da pripadnu Hrvatskoj, odnosno Srbiji”.

Foto Stevan Kragujević, Tanjug, Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice srpske, Arhiv Vojvodine, Profimedija, Dokumentacija „Novosti“ i "Borbe", Arhiv porodice Pribićević i Vikipedija

U SVOJOJ SUŠTINI doneta partijska odluka je samo, na prvi pogled, bila kompromis.

Neuvažavanje promena demografske strukture stanovništva nastale genocidom, zanemarivanje rezultata ustaške kolonizacije, računanje Bunjevaca kao Hrvata (to je direktna Brozova direktiva izrečena na Osnivačkom kongresu KP Srbije), negiranje učešća srpskog naroda u borbi sa okupatorom, nedosledno primenjivanje ekonomskih, etničkih, istorijskih, geografskih kriterijuma, samo su neki elementi koji svedoče o metodu rada komisije i strahu Partije od srpske prevlasti i majorizacije. Na predlog Komisije sela Šidskog sreza – Opatovac, Lovas, Tovarnik, Podgrađe, Adaševci, Lipovac, Strošinci – pripala su Hrvatskoj. Predloženo rešenje Komisija je smatrala privremenim. U izveštaju su konstatovane tri grupe spornih teritorija. U prvoj su se našli srezovi Subotički, Somborski, Apatinski, Odžački (severno i severoistočno od Dunava – Bačka) gde je primenjen etnički princip, osim za Subotički srez i grad Sombor.

Foto Stevan Kragujević, Tanjug, Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice srpske, Arhiv Vojvodine, Profimedija, Dokumentacija „Novosti“ i "Borbe", Arhiv porodice Pribićević i Vikipedija

Njihovo pripajanje Hrvatskoj smatrano je neprirodnim. Drugu grupu spornih teritorija činili su srezovi Batinski i Dardski (sliv između Dunava i Drave – Baranja) i tu su istaknuti ekonomski principi i nacionalni razlozi. Odlučeno je da Baranja pripadne Hrvatskoj, iako istorijski nikada nije bila u njenom administrativnom sastavu (ni kao autonomija u Ugarskoj, ni kao teritorija koja je 1918. prisajedinjena Srbiji, ni kao deo Banovine Hrvatske, ni kao deo NDH) niti je imala hrvatsku većinu stanovništva. Treću grupu spornih teritorija činili su srezovi Vukovarski, Šidski i Iločki (jugozapadno od Dunava – Srem) i tu su za osnov razgraničenja uzeti nacionalni sastav i geografski položaj. Po predlogu Komisije Vinkovački srez je pripojen Hrvatskoj, a Iločki Vojvodini.

Odluka Komisije za razgraničenje Predsedništva AVNOJ suštinski je pogađala srpske nacionalne interese. O „prirodnom putu” nastanka granica nije moglo biti ni govora.

Privremenost granice, kako se pokazalo, postojala je samo u slučaju Iloka koji je ubrzo postao deo teritorije Hrvatske. Reč je bila o političkom manevru koji je imao za cilj da umiri većinsko srpsko stanovništvo u Iločkom srezu i prikrije ustašku prošlost te sredine. Uz privremenost granice su ubrzo izgubile i svoj administrativni karakter.

Preporučujemo

Društvo

0 0

RASTEGLjIV MORAL SRPSKIH INTELEKTUALACA: Kako je misleća elita menjala svoje poglede na svet

04. 02. 2025. u 07:00

Društvo

0 1

U "VUČJOJ JAZBINI" PLANIRANA FEDERACIJA SRBIJE I CRNE GORE: Susret Milana Nedića sa Hitlerom i Fon Ribentropom

21. 01. 2025. u 15:00

Društvo

0 0

MILAN NEDIĆ SRBIJU UMIRITI NE MOŽE: Bespogovorno izvršenje glavnog zadatka - bratoubilačkog rata

21. 01. 2025. u 12:00

Društvo

0 2

SRAMOTA ZA IZDAJSTVO BOLI I U GROBU: Srpski Peten je iskreno verovao u novi nemački poredak u Evropi

21. 01. 2025. u 17:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije