BEOGRAD POSTAJE PRESTONICA: Kako se razvijala centralna i lokalna civilna uprava i struktura vojne vlasti tokom Prvog srpskog ustanka

TOKOM Prvog srpskog ustanka uporedo sa borbom protiv Turaka izgrađivana je centralna i lokalna vlast ustaničke Srbije. Centralnu vlast činili su vožd, skupština i Praviteljstvujušči sovjet, kasnije popečiteljstva.

Polaganje zakletve u Orašcu 1804. godine

Na zboru u Orašcu 1804. Karađorđe je izabran za vojnog zapovednika, ali su mu starešine, tzv. velike vojvode poput Jakova Nenadovića, Milenka Stojkovića i Petra Dobrnjca osporavali prvenstvo u civilnoj vlasti. Karađorđe je do 1808. nosio zvanje komandanta, a potom predvoditelja. Zakonom iz 1808. godine Karađorđu je dodeljeno pravo naslednog dostojanstva.

Konačno, 1811. godine Karađorđe je objedinio dve funkcije: poneo je titulu vožda i postao je predsednik Saveta čime je skoncentrisao svu vlast u svojim rukama i postao vladar sa neograničenom vlašću. Narodne skupštine u vreme Prvog srpskog ustanka predstavljale su skup istaknutih narodnih starešina i vojskovođa na kojima se odlučivalo o ratu ili miru.

Pri kraju Prvog srpskog ustanka uobičajilo se da se glavne skupštine održavaju jednom godišnje, o malom Božiću, to jest sredinom janura. Organ izvršne vlasti u vreme Prvog srpskog ustanka bio je Praviteljstvujušči sovjet koji je formalno konstituisan na skupštini u Borku 1805. godine. Sedište Sovjeta bilo je u manastirima Voljavči, Bogovađi, potom u Smederevu i od 1807. godine u Beogradu.

DELOKRUG vlasti Sovjeta menjao se tokom ustanka. Tako je odredbama iz 1808. godine bio vrhovni sud, ali je ustavnim zakonom iz 1811. godine postao izvršni organ vlasti sa šest članova popečitelja (ministara): Mladen Milovanović - vojni, Miljko Radonjić - inostranih dela, Dositej Obradović - prosvete, Jakov Nenadović - unutrašnjih dela, Petar Todorović - pravde i Sima Marković - finansija. Predsednik Sovjeta, odnosno vlade bio je vožd. Za izgradnju lokalne vlasti karakteristično je to što su nosioci revolucionarne ustaničke vlasti u svim krajevima Srbije, vojvode, kapetani i binbaše potiskivale knezove i kmetove nosioce vlasti u vreme knežinske samouprave.

Naime, prevlast vojnih vlasti nad civilnim posledica je ratnog stanja u kome se zemlja nalazila naročito u prvim godinama ustanka. Od 1807. godine započet je organizovaniji rad na uređenju sudskih i upravnih organa vlasti-magistrata. Odlučujući uticaj na rad magistrata imali su lokalne vojvode, kao što je na rad Šabačkog magistrata, na primer, imao Luka Lazarević. Na čelu magistrata nalazio se predsednik i više članova, obično uglednih kmetova i narodnih starešina. Izvršni organ magistrata bila je policija.

VOJNA vlast je nastala spontano i postepeno se odvajala od civilne. Organizatori ustanka u pojedinim delovima Srbije nametnuli su se za lokalne gospodare, Jakov Nenadović, Milenko Stojković, Petar Dobrnjac i oni su dugo osporavali Karađorđevu civilnu vlast. Te, takozvane velike vojvode sve do 1811. godine bile su najtvrđe opoziciono jezgro voždovoj vlasti. Reogranizacijom vlasti 1811. godine slomljena je njihova vojna moć i teritorije kojima su upravljali podeljene su na manje delove i vlast u njima je pripala je tzv. malim vojvodama, neposredno potčinjenim Karađorđu. Pored toga ustanovljena je funkcija glavnokomandujući - zapovednici frontova. Najvažnije vojno zvanje tokom ustanka bilo je vojvodsko. Vojvoda - titula poznata u srednjovekovnoj Srbiji - bio je zapovednik nahije do 1808. godine, a od tada je vojni starešina knežine.

Srpsku ustaničku vojsku činili su odrasli i za vojne poslove sposobni stanovnici. Stalne vojne jedinice ustanička Srbija je dobila tek 1808. godine, ali one nisu uspele da se razviju do te mere da bi mogle da zamene narodnu vojsku. U obuci vojske znatnu ulogu imali su Srbi koji su iz austrijske vojske prebegli u ustaničku Srbiju. O obuci stajaće ustaničke vojske sačuvan je Vojni ustav (1813) koji je sastavio Jakov Jakšić, bivši kapetan austrijske vojske. Značajnu ulogu imali su dobrovoljci iz Bosne, Hercegovine, Crne Gore i Stare Srbije koji su stupali u ustaničk vojsku.

KAKO u ustaničkoj Srbiji nije bilo učenih ljudi, zakonske propise o uređenju države preuzeli su na sebe učeni Srbi iz Austrije koji su se od početka ustanka uključili u rad na pisanju zakona i propisa. Karlovački mitropolit Stevan Stratimirović i bački episkop Jovan Jovanović su imali značajnu ulogu na početku ustanka.

Pogibija Hajduk Veljka

Mitropolit Stevan Stratimirović, posredstvom Andreja Samborskog, ispovednika ruske carice 1804. godine podneo ruskom ministru spoljnih poslova Adamu Čartorijskom i caru Aleksandru Nacrt vospostavljenja nove sloveno-srbske države, predlažući da se, uz rusku pomoć i protektorat, obnovi država koja bi obuhvatala oblasti na kojima Srbi žive i koja bi bila pod vrhovnom vlašću Porte sa ruskim ili luteranskim princom kao garantima autonomije.

Pomoć od Rusije tražio je i bački episkop Jovan Jovanović koji je u oktobru 1804. u Petrograd poslao svog emisara, koji je velikom knezu Konstantinu Pavloviću ponudio srpsku carsku krunu. Božidar Grujović, doktor prava i univerzitetski profesor u Harkovu u Rusiji u aprilu 1805. godine prispeo je u Srbiju. Grujovićeve pravne ideje predstavljale su osnov za zakone koji su doneti u vreme Prvog srpskog ustanka (1805; 1808. i 1811), kojima je uređena centralna i lokalana uprava. Zahvaljujući proti Matiji Nenadoviću zabeležene su pojedine Grujovićeve ideje: Prvi, dakle, gospodar i sudija u vilajetu (narodu) jeste zakon... On da zapoveda gospodarima, vojvodama, Sovjetu, svjaščenstvu, vladikama i svakome malome i velikome. On će nas braniti i svobodu i voljnost sačuvati. Ili, mi da podignemo i da dobro utvrdimo u Srbiji: razum i pravdu. U skladu sa tim načelima ustanovljen je u avgustu 1805. Praviteljstvujušči sovjet, ozakonjen je odnos između vožda i Sovjeta i stvoren je osnov za izgradnju svešteničkih i svetovnih sudova.

VAŽNO je naglasti činjenicu da se Božidar Grujović pre dolaska u Srbiju sastao sa mitropolitom Stratimirovićem koji ga je instruisao i sa kojim se redovno dopisivao do smrti aprila 1807. godine. Grujovićev rad nastavili su njegov brat Mihailo Grujović i Ivan Jugović. Ivan Jugović je poticao iz somborske svešteničke porodice. Prava je završio u Pešti 1802. godine. U Srbiju je prešao 1805. i najpre je bio pisar, a od 1807. sekretar Sovjeta. Drugim ustavnim zakonom iz 1808. u Srbiji je konstituisana vrhovna vlast (Karađorđe je postao nasledni gospodar) i lokalna vlast i uvedena je redovna vojska. Ustavnu reformu iz 1811. osmislio je Mihailo Grujović koji je kao sekretar Praviteljstvujuščeg sovjeta sastavio Ustavna akta kojim su ozakonjena Karađorđeva vladarska ovlašćenja, stvorena ministarstva (popečiteljstva) i Veliki sud. Pomenuti zakonopisci, ne bez malog rizika napuštali su svoje dotadašnje karijere i dolazili su u ustaničku Srbiju. Austrijskim vlastima želeli su da zametnu tragove, pa su menjali imena i prezimena: Jovan Savić u Ivan Jugović, Teodor Filipović u Božidar Grujović. Učeni Srbi iz Austrije ostavili su dubok trag u prosveti i obrazovanju Srbije.

Sa stanovišta nacionalnog jedinstva simbolično je to što je prvi ministar prosvete u novovekovnoj Srbiji bio Dositej Obradović (januar-mart 1811), jer je svojom ličnošću objedinio duhovne napore prosvetiteljskog 18. veka sa revolucionarnim tekovinama s početka 19. veka. Tokom Prvog srpskog ustanka broj osnovnih škola se stalno uvećavao, pa je 1813. godine u Srbiji bilo 46 osnovnih škola sa oko 1.500 učenika, u kojima je više od polovine učitelja poticalo iz Srema, Banata i Bačke.

U Beogradu je 1808. zahvaljujući Ivanu Jugoviću osnovana Velika škola čiji su profesori, takođe, poticali iz Ugarske: Lazar Vojinović, Gliša Živanović, Miljko Radonjić, Mihailo Popović, Jovan Mioković, Petar Đurković. Sveštenik i teolog Vićentije Rakić, koji je pre dolaska u Srbiju služio u crkvi Sv. Spiridona u Trstu, osnovao je 1810. godine u Beogradu Bogosloviju koja je postojala do 1813. godine.

Preporučujemo

Društvo

2 3

POČETAK NACIONALNE REVOLUCIJE: Dogovorom najviđenijih predstavnika naroda u Orašcu 1804. godine počeo je prvi ustanak za vaskrs države

14. 02. 2021. u 20:11

Društvo

0 3

TEMELjI SRPSKE DRŽAVNOSTI: Kako je na Sretenje 1804. otvoren istorijski proces, a završen na Berlinskom kongresu dobijanjem nezavisnosti

14. 02. 2021. u 17:10

Društvo

1 5

PRINC FILIP ODAO POČAST SLAVNOM PRETKU: Uoči Sretenja mladi Karađorđević se poklonio senima vožda i ustanika (FOTO)

14. 02. 2021. u 15:26

Društvo

0 3

ZEMUNAC KOJI JE PISAO PRVI USTAV: Značajna uloga Dimitrija Davidovića, novinara, političara i diplomate

14. 02. 2021. u 16:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije