GRANICE SRPSKOG JEZIKA: Jednoglasno usvojena Deklaracija o granicama srpskog jezika

Učesnici Treće interkatedarske srbističke konferencije - koju čine predstavnici svih srbističkih katedri na svim filološkim, filozofskim, učiteljskim i pedagoškim fakultetima u Srbiji, Republici Srpskoj i Crnoj Gori, uključujući i predstavnike Instituta za srpski jezik SANU, Instituta za književnost i umetnost u Beogradu, Odbora za standardizaciju srpskog jezika, Društva za srpski jezik i književnost Srbije i Zavoda za unapređenje obrazovanja i vaspitanja u Beogradu jednoglasno su usvojili:

Foto A. Stevanović

DEKLARACIJU O GRANICAMA SRPSKOGA JEZIKA

Jezička identifikacija kompozitnog je karaktera i počiva na nekoliko parametara - (1) poreklu, (2) osobinama i (3) pripadanju. Ovi parametri mogu se međusobno razilaziti, čak i suprotstavljati. U tom smislu, svaki jezički sistem treba posmatrati dijahronijski i sinhronijski. Iako se u stvarnosti pokazuje kao najvažniji poslednji parametar, sociolingvistički, za nauku su jednako važna, ako ne i važnija, prva dva, lingvistička. Isti principi važe za narodne govore i književne jezike. Zato neki idiomi koji danas nisu srpski - mogu biti od značaja za srbistiku zbog svoga porekla ili osobina, i ne mogu se isključiti iz istorijskih i dijalektoloških istraživanja. Za najraniju prošlost narodnoga jezika, kao i za književne idiome, koji su vezani za jasno određenu narodnu ili nacionalnu zajednicu - nema mnogo nedoumica. Problemi nastupaju kada treba utvrditi odnos između jezičke i etničke ili nacionalne pripadnosti za mnoštvo govora koji su potekli iz jednog narodnoga jezika, odnosno povezani su s njime. Na primer, Srbi doseljeni u Žumberak prevedeni su preko Marčanske unije u grkokatolike, danas Hrvate koji govore istočnohercegovačkim dijalektom; Šokci u Sremu, doseljeni u seobi patrijarha Arsenija IV Jovanovića Šakabente kao arbanaški Klimenti, preko katoličke crkve integrisani su u hrvatsku naciju, prihvativši u međuvremenu šumadijsko-vojvođanski dijalekat od obližnjih Srba.

1. Srpski jezik u istoriji.

Konsolidacija srpskoga državno-političkog prostora u periodu VII-X veka u istočnom predelu nekadašnje rimske provincije Dalmacije, delimično i Donje Panonije i Gornje Mezije dala je geografski osnov za formiranje posebnog srpskoga govornog tipa, koji će se u periodu X-XI veka diferencirati iz poznopraslovenskog jezika kao starosrpski jezik. Na zaokruženom prostoru nastaće štokavski jezički tip, upravo srpski - primarno vezan za srpski narod i njegove zemlje. Do sredine XIII veka srpski će u osnovnim elementima biti jedinstven. Etničkim pomeranjima ili ojačanim kontaktima sa susedima izazvanim širenjem Srbije i Bosne u XIII-XIV veku proširiće se njegova baza. Na velikoj i geografsko-politički raščlanjenoj teritoriji začeće se elementi dijalekatskih podela, koji će u seobama XV-XIX veka zadobiti izrazitiji karakter. Metanastazička kretanja, započeta turskim prodorom na Balkansko poluostrvo dubinski će promeniti sastav stanovništva od Vardara do Zagrebačke gore, Žumberka i Bele Krajine. Štokavski govori su se stabilizovali na prostoru znatnog dela sadašnje Hrvatske, čitave Bosne i Hercegovine (s Republikom Srpskom), gotovo cele Srbije (s pokrajinama) i pograničnih zona u Bugarskoj i Severnoj Makedoniji. Postoje prekinuti kontinuumi i izolati (Italija, Slovenija, Hrvatska, Mađarska, Rumunija, Bugarska, Severna Makedonija, Albanija). Snopove srpskih izoglosa, odnosno dijalekte srpskoga jezika jedino je opravdano prikazivati prema stanju iz 1991. godine, pre krupnih etničkih poremećaja na prostoru bivše SFRJ. Vidljivi su i uticaji srpskoga jezika u XIII-XVIII veku na susedne slovenske idiome (zapadna i središnja Severna Makedonija, zapadna Bugarska). Migracije i raznovrsni etnolingvistički procesi doveli su do toga da je značajan deo stanovništva koji se služi srpskim narodnim jezikom istupio iz srpskoga nacionalnog korpusa ili je prihvatio štokavski, nikada se i ne nalazeći u ovome korpusu. Uz puno uvažavanje savremenih nacionalnih identiteta, srpski jezik kao lingvistička celina ne može se dovoditi u pitanje. Treba imati na umu da je u nemalom broju slučajeva nacionalno-jezičko (dijalekatsko) razgraničenje moguće.

2. Književni i pisani jezici srpske kulture.

U definisanju književnih jezika mora se poći od homogene diglosije kao viševekovnog obeležja srpske pismenosti, odnosa u kojem je književni jezik shvatan kao viši stil, dok je narodni jezik bio niži stil pisane komunikacije, što je dovodilo i do stvaranja srednjeg stila kao svojevrsnog prilagođavanja književnog jezika govornim modelima. Na osnovu svih lingvističkih, etničkih/nacionalnih, kulturoloških, političkih i socioloških parametara, prilikom utvrđivanja istorijskih granica srpskih književnih jezika, odnosno književnih jezika kod Srba (od vremena postojanja posebnog srpskoga narodnog jezika), moraju se u obzir uzeti sve njihove različite manifestacije od XI do sredine XIX veka - od srpskoslovenskog (XI-XVIII vek), ruskoslovenskog i ruskog (XVIII vek), do slavenosrpskog i dositejevskog tipa jezika (XVIII-XIX vek). Isto važi i za pisane jezike naše kulture, dubrovački i tzv. ilirski ili slovinski (XV-XVIII vek).

3. Srpski istorijski izvori.

Izvori za proučavanje srpskoga narodnog jezika i književnih jezika kod Srba u hiljadugodišnjoj istoriji posle praslovenske/staroslovenske epohe su različiti, od neslovenskih do slovenskih: neposredni književni spomenici sačuvani su od XI veka, a narodni od XII veka. Izvornom domaćem korpusu pripadaju oni spomenici u kojima je jasno istaknuto da su pisani jezicima srpske kulture, da se tiču Srba, zatim spomenici čiji jezik sistemski odgovara ovima, uprkos lokalnim, regionalnim ili konfesionalno-verskim identitetima ili u odsustvu bilo kakve identifikacije. Ovi spomenici su pisani ćirilicom i drugim pismima, na različitim terenima, pisali su ih autori i pisari raznih veroispovesti i bivali su namenjeni različitim zajednicama.

4. Savremeni srpski književni (standardni) jezik.

Kada je o granicama srpskoga jezika reč, posebno mesto ima književni ili standardni jezik srpski. Opštepoznato je da je početak standardizacije i kodifikacije srpskoga književnog jezika vezan za rad Vuka Stefanovića Karadžića. Vuk je u svom pedesetogodišnjem radu (1814-1864) izvršio prvu i standardizaciju i kodifikaciju srpskoga književnog jezika. Taj Vukov srpski književni jezik i pravopis usvojen je u svim tadašnjim državama i provincijama gde je živeo jezikom objedinjen narod srpski: Srbiji, Vojvodini, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini. Na svim tim prostorima prihvaćena su gotovo sva Vukova standardizacijska i kodifikacijska rešenja. Osim u jednom slučaju: u slučaju Vukova naziva jezika. Tako se Vukov književni jezik, koji je za Vukova života bio imenom samo srpski, posle toga javlja i kod Srba pod imenom srpskohrvatskog/hrvatskosrpskog jezika, a po njegovom ukidanju raspadom SFRJ, još pod četiri imena: kao hrvatski, kao bošnjački/bosanski, kao crnogorski, i kao bunjevački jezik.

Prema svim naučnim lingvističkim kriterijumima identiteta standardnog jezika - (1) genetičkom, (2) strukturnom i (3) komunikativnom - ta imenom četiri različita jezika jesu isti zajednički lingvistički jezik. To su, strogo lingvistički gledano, samo različite varijante jednoga istoga lingvističkog Vukova i vukovskog srpskoga jezika, sa statusom političkih jezika. Kao jedini s primarnim statusom lingvističkog jezika, a suštinski nepromenjen u odnosu na privremenu srpskohrvatsku jezičku fazu, on ima pet varijanata imenovanih jezicima kao hiponimskim terminima: srpsku, hrvatsku, bošnjačku/bosansku, crnogorsku i bunjevačku - tako da se njegove lingvističke granice podudaraju s granicama njegovih varijanata.

(Učesnici Treće interkatedarske srbističke konferencije, u Tršiću, 18. i 19. jun 2022)

Preporučujemo

Kultura

0 1

BLAGO SRBIJE NA UNESKOVOJ LISTI: Izložba Etnografskog muzeja o nematerijalnom kulturnom nasleđu u Paraćinu (FOTO)

21. 06. 2022. u 07:39

Kultura

2 0

SRBI, ŽRTVE SVOJIH ZABLUDA: Ostao angažovani posmatrač, ali i kritičar politike velikih sila

19. 06. 2022. u 12:45

Poznati

0 0

NEMERLjIVA ŠTETA: Oglasio se Čola posle vesti o krađi i ćerki

20. 06. 2022. u 19:18

Društvo

0 0

POČEO PETROVDANSKI POST: Evo kako da ne osetite glad - svi prave istu grešku

20. 06. 2022. u 16:46

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije