NEPREKIDNA MOLITVA S OBE STRANE DRINE: Izložba "Crkve brvnare u Republici Srpskoj", Stanka Kostića u Galeriji nauke i tehnike SANU

ISTRAŽUJUĆI naše duhovno blago Stanko Kostić podiže i gradi novu veliku brvnaru, od zemlje do neba, u koju ugrađuje sve naše brvnare na jednom mestu. Biće to najveća brvnara kod Srba!

Crkva Sv Prokopija, Dukići, Foto Stanko Kostić

Ovo je zapisao sveštenik Radomir V. Popović, teolog i istoričar hrišćanstva, povodom izložbe našeg eminentnog fotografa Stanka Kostića u Galeriji nauke i tehnike SANU, koja će od prekosutra predstaviti crkve brvnare u Republici Srpskoj, nadovezujući se na postavku koju je, na istom mestu, pre dve godine, posvetio drvenim hramovima u Srbiji. Kao najveći uspeh ovog Kostićevog gotovo pionirskog poduhvata, Popović ističe to što je na jednom mestu ovaj umetnik sabrao priloge o svim našim crkvama brvnarama, i na licu mesta snimio i najznačajnije svetinje koje se tu vekovima čuvaju. Sve to uradio je samoinicijativno i potpuno o svom trošku, istražujući sve prostore pod duhovnom jurisdikcijom Pećke patrijaršije, odnosno Srpske pravoslavne crkve, ističe Popović i dodaje:

- Treba imati u vidu da je ovo veoma zahtevan istraživački posao koji podrazumeva, između ostalog, poznavanje crkvene istorije, duhovnog života, sakralnog ili sveštenog graditeljstva, ikonopisa i drugih sličnih disciplina koje se, kao takve, podrazumevaju u poduhvatima ove vrste.

Posle izložbe posvećene crkvama brvnarama u Srbiji, čiji je podnaslov bio "Neprekidna molitva pod drvenim svodom", prema mišljenju Kostića, logično je bilo da pređe Drinu, i istraži taj deo srpskog duhovnog prostora:

- Naravno, izučavajući i snimajući crkve brvnare, koje su same za sebe male, ali kao svetinje, narodski rečeno - goleme - objašnjava, za "Novosti", autor iza koga je 100 samostalnih izložbi. - Reka koju sam prešao, kao da je nekakva kičma, a "mišićna masa" koja je drži, sa obe strane, je jedan te isti narod.

Pre nego što se u to upustio, Kostić je iz literature saznao da je samo u banjalučkoj eparhiji, početkom 19. veka bilo - 85 drvenih hramova, a da ih je do danas opstalo samo 13. Trebalo mu je dve i po godine da obiđe sva ovakva zdanja, na desetine, starijih i novijih građevina.

- Prva crkva brvnara sa kojom sam se susreo u tom kraju je iz okoline Banjaluke, i to iz sela Javorani, odakle poreklo vodi moja majka - nastavlja sagovornik. - Ispostavilo se da je ona jedna od najlepših i najstarijih.

Svoja istraživanja sproveo je u tri eparhije - banjalučkoj, zahumsko-hercegovačkoj i primorskoj i zvorničko-tuzlanskoj, kao i Mitropoliji dabrobosanskoj.

- U zahumsko-hercegovačkoj, kao materijal, preovlađuje kamen, ali sam tamo pronašao dve brvnare, novijeg datuma - priča Kostić. - Jedna je u Nevesinju, iznad starog grada Venčaca, na jednom lepom proplanku. A druga, kod Bileće, iznad Korićke jame, gde su stradali Srbi, a na svom imanju, brvnaru je podigla mati Hristina, koja je bila izbeglica iz Drugog svetskog rata. Oko obe crkve formirani su manastiri.

Foto privatna arhiva

Zanimljivost u zvorničko-tuzlanskoj eparhiji, prema rečima umetnika, jeste da su u Ugljeviku, ruski vojnici, posle uspostavljanja mirovne misije devedesetih, za svoje potrebe, podigli crkvu brvnaru. Ona je sad pod jurisdikcijom SPC.

- Druga, u istoj oblasti, nalazi se u Bijeljini, i gotovo je minijaturna, sličnija paraklisu - objašnjava sagovornik. - Podignuta je za potrebe vojske RS, tokom trajanja rata. U njoj postoji samo jedna ikona. Zamišljeno je da se u crkvici odvija služba, a da čitava njena neposredna okolina predstavlja crkvu na otvorenom, gde se vernici mole. Slična "minijatura" postoji iznad Višegradske banje, u mestu Zborište. Napravili su je meštani, i u njoj može da saslužuje samo sveštenik i njegov pomoćnik.

U selu Bjela, kod manastira Dobruna, porodica Tasić, njih osam domaćinstava, napravilo je jednu novu crkvu, koja je nastala od starih brvana, dodaje Kostić:

- Ona izgleda nova arhitektonski, ali i stara, zbog korišćenog stogodišnjeg materijala od starih kuća. Tako se od stambenih kuća, napravila Božja kuća.

U Republici Srpskoj sam narod, kako primećuje sagovornik, veoma vodi računa o gradnji i obnovi hramova. Tako recimo, u oblasti Timar, između Banjaluke i Prijedora, u selima Jelićka, Marićka, Busnoli, Rakelići, postoje veoma stare, obnovljene crkve, koje se arhitektonski razlikuju od onih u Srbiji, jer im zvonik nije odvojen, već je iznad priprate.

- Slikao sam te hramove i danju i noću, da što autentičnije dočaram njihovu arhitekturu, ali i ikonostase. U fotografskom smislu sam pokušao da svojim umećem i tehnikom kojom raspolažem, gledaocu omogućim da ih sagleda, kao da je tamo. Da oseti njihovu duhovnu dimenziju - zaključuje Kostić.

Da bi se razumela uloga koju su crkve brvnare imale u životu srpskog naroda u BiH, od 16. do 19. veka, kako u katalogu izložbe obrazlaže profesor Darko Tanasković, potrebno je imati u vidu okrutnost vremena u kojima su, uz stalnu borbu, dovijanje i nezvesnost, uporno podizane, a po potrebi i premeštane sa manje bezbednog mesta na bezbednije:

- Prema podacima koje, na osnovu osmanskih izvora, u svojoj Istoriji Osmanskog carstva saopštava čuveni osmanista Jozef fon Hamer Purgštal, sultan Selim I naredio je da hrišćani smeju graditi crkve isključivo od drveta, što je zakonski, kanun-namama, razrađeno na celokupnoj teritoriji Carstva, pa i u Bosni. Postojali su veoma precizni i kruti propisi o obnavljanju zarušenih i oronulih crkava, ali, kad je reč o izgradnji novih, one su praktično, uz tek neke izuzetke, sve građene od drveta - navodi Tanasković. - S obzirom na prirodu drveta kao materijala, razumljivo je da se održao samo mali broj ovih objekata, na osnovu čega nije moguće zamisliti koliki je bio njihov značaj za duhovni život pravoslavnog verničkog naroda i održavanje njegove narodnosne samosvesti.

I prvu, kao i ovu postavku u Galeriji nauke i tehnike SANU, prati dokumentovani i bogato ilustrovani katalog - monografija, na 120 stranica. Kako je prva postavka obrađivala šezdesetak hramova u Srbji, a Kostić je u međuvremeno obradio još njih 12, priprema se novo, prošireno izdanje posvećeno prvoj postavci, na 130 stranica. U međuvremenu, ta izložba je u RS obišla muzeje u Banjaluci, Trebinju, Bijeljini, Prijedoru, Mrkonjić Gradu. Trenutno je pred publikom u Smederevu, a od maja biće i u Negotinu.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije