Za večnost sačuvani prizori bitaka i stradanja srpskog naroda preko Albanije

ŠTO više upoznajemo lice rata, to se više udaljavamo od njega - moto je kojim se vodila istoričarka umetnosti, novinar i prevodilac Milena Marjanović, istražujući snimke stradanja naše vojske i naroda u balkanskim ratovima i Velikom ratu. Rezultati njenih izučavanja fotografija s krvavog početka 20. veka sada su sabrani u knjigu "Lice rata, ratna fotografija u Srbiji 1912-1913/1914-1918", objavljenu u kapitalnoj ediciji "Srbija 1914-1918", koja je zajednički poduhvat novosadskog "Prometeja" i RTS.

Foto: Vojni muzej Beograd

U prostor ovih istorijskih dokumenata vrata su joj se odškrinula, kako napominje u uvodu knjige, kada je pripremala postavku ratne fotografije i katalog koji joj je bio posvećen, za izložbu "Slikari/Ratnici/Svedoci, slikarstvo i fotografija u Srbiji 1914-1918", u Galeriji SANU, održanu 2017. godine. A prošle godine, kao umetnička direktorka galerije "Artget" KCB, istoj temi posvetila je dve postavke: izložbu o pionirima ratnog foto-žurnalizma Samsonu Černovu, Arijelu Vardžisu i Luisu Hajnu i postavku "U zemlji kipućeg mesa", sa fotografijama Engleskinje Meri Idit Daram, naše Nadežde Petrović i Švajcarkinje Katarine Klare Šturceneger.

- Da nije bilo fotografija i filmskih traka na kojima su snimljene mnoge ličnosti i događaji iz oba balkanska rata i Prvog svetskog rata, istoriografija Vojske Kraljevine Srbije bila bi sadržajno znatno siromašnija - ističe Marjanovićeva.

Prvi ratni foto-reporter u istoriji srpske fotografije, koga je imenovala vlast, bio je Rista Marjanović:

- Kao dopisnik-fotograf pariskog izdanja "Njujork heralda", Marjanović je dobio srpsku dozvolu 13. avgusta 1914. u Valjevu, međutim, poziv da se iz Pariza vrati u otadžbinu i fotografiše rat koji se pod mačem pravde i istine spremao protiv Turaka, primio je dve godine ranije od glavnog obaveštajca vojske Kraljevine Srbije pukovnika Dragutina Dimitrijevića Apisa. Iako Marjanović nije imao nikakvo iskustvo na polju ratne fotografije, zadatku je pristupio sa reporterskim entuzijazmom, koji ga nikada nije napustio - beleži autorka.

Knjiga je bogato ilustrovana snimcima ovog prvog, ali i desetina drugih domaćih i stranih autora, koji su za istoriju sačuvali prizore bitaka, stradanja, zbegova, golgote povlačenja preko Albanije, bolnica, svakodnevice tokom pauza u okršajima. Svest o značaju fotografije postojala je i u vrhu armije, pa je Štab vrhovne komande u Solunu, u avgustu 1916. doneo odluku o osnivanju Fotografske sekcije, koju je potpisao general Petar Bojović.

Foto: Vojni muzej Beograd

Materijal koji je istražila Milena Marjanović podelila je u knjizi u dva dela. Zasebno je obradila biografije svih ratnih snimatelja, među kojima su bili švajcarski forenzičar Arčibald Rajs, holandski lekar Arijus van Tinhoven, general Vojislav Vučković, poručnik i pisac Stanislav Krakov, slikar Dragomir Glišić i Vladimir Becić i na desetine drugih čije je delo i zalog autorka uspela da otrgne od zaborava.

Ali, ratnu fotografiju sagledala je Marjanovićeva i iz drugih, tematskih uglova, pišući o snimcima sa prve linije fronta, o prvim potpisanim ratnim foto-reporterima, o amblemskom delu "Oko sokolovo", o ratnim fotografijama Nadežde Petrović, izložbama i foto-albumima koji su menjali sliku Srbije i Srba u svetu.

- Mnoge fotografije razorenih gradova, sela i mostova ušle su u "Ratni album Andre Popovića", objavljen prvi put 1926, potresnu, obimnu knjigu sa oko 3.000 fotografija viteštva i golgote srpskog naroda i vojske u svetskom obračunu - navodi Milena Marjanović, u delu koje je i samo potresni dokument davno prohujalog vremena, kada je sloboda bila najskuplja reč.

Foto: Vojni muzej Beograd

"OSLOBOĐENjE SKOPLjA" PAJE JOVANOVIĆA

MEĐU onima čiji je objektiv "uhvatio" borbu za oslobođenje od Turaka u balkanskim ratovima je i slikar Paja Jovanović. Njegove ratne fotografije - "Prvi dan ulaska srpske vojske u carsko Skoplje" i "Posle Kumanovske bitke, srpska vojska na bivaku", objavio je nedeljnik "Balkanski rat u slici i reči".

- Jovanović je sa srpskom vojskom stigao do Skoplja i Kumanova, svakako ne da bi samo skicirao motive koji će mu kasnije poslužiti za slikanje velikih istorijskih i "orijentalnih kompozicija". Poput ostalih ratnih fotografa, i on beleži ulazak srpske vojske u Skoplje, prenos ranjenika, previjališta, odmor ratnika - piše u "Licu rata".

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije