CRVENA ARMIJA OTVORILA KAPIJU SLOBODE BEOGRADU: 20.oktobra 1944. posle 1.278 dana okupacije nemački nasisti izbačeni iz prestonice

BEOGRADSKA strateška ofanzivna operacija Crvene armije, koja je sa sobom vodila i trupe poražene Bugarske, počela je forsiranjem Dunava 28. septembra 1944. godine. U Srbiji su joj su se pridružile jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ) u teškim borbama kojima je bio cilj presecanje komunikacionih pravaca nemačkih trupa koje su se povlačile iz Grčke i 20. oktobra 1944. posle 1.278 dana okupacije oslobođen je Beograd.

Foto Dokumentacija “Novosti” i “Borbe”, Vikipedija, Muzej Srbije.

- Vedrog jesenjeg dana tenkovi su jurili ulicama Beograda, izbacujući varnice iz kaldrme i parajući vazduh pucnjavom iz svojih kupola. Obučeni u kombinezone umrljane uljem i izbledele uniforme oslobodioci - vojnici i komandanti 3. ukrajinskog fronta - ušli su u najstariju evropsku prestonicu. Tenkisti 4. gardijskog staljingradskog mehanizovanog korpusa general-potpukovnika Ždanova i artiljerci i pešadinci 57. armije general-potpukovnika Gagena brzo su napredovali od južne periferije grada ka centru. Rame uz rame sa njima borili su se vojnici 1. armijske grupe general-potpukovnika Peke Dapčevića - zapisao je ruski istoričar Oleg Vladimirovič Vus.

foto: Vikipedija, TASS

Titoistička istoriografija je često umanjivala vodeću ulogu Crvene armije, a Beogradskom operacijom nazivane su samo borbe za oslobođenje Beograda, od 11. do 22. oktobra. Ta ideološka interpretacija suzila je pogled na evropsku ratnu pozornicu i njeno razumevanje. Nova istoriografska istraživanja pokazuju pravu sliku Beogradske strateške ofanzivne operacije.

- Sovjetski borci čija je brojnost, prema novijim istraživanjima, samo u Beogradskoj operaciji, od 28. septembra do 20. oktobra, iznosila 300.000 vojnika, za razliku od NOVJ u čijem se sastavu za prodor u Srbiji borilo oko 40.000 ljudi, posedovali su iskustvo u opsadi gradova i borbi u gradskim uslovima i bili su tehnički opremljeniji. U borbama i u zarobljeništvu na teritoriji Jugoslavije tokom rata poginulo ih je i preminulo više od 11.000, od čega je, po procenama, u bitkama za oslobođenje glavnog grada poginulo njih oko 1.000. U spisku, koji je očigledno sastavila sovjetska strana, iako nepotpunom, popisano je oko 1.160 imena - navodi istoričarka dr Milana Živanović iz Instituta za noviju istoriju Srbije.

foto: Vikipedija, TASS

Neostrašćen pogled na vojno-politička događanja u Evropi 1944. pokazuje da su zapadni saveznici od iskrcavanja u Normandiji, pored rata protiv Nemačke, vodili i trku sa Crvenom armijom, ko će prvi stići do Berlina. U leto 1944. nemačka komanda je prebacila 12 divizija u Belorusiju i zapadnu Ukrajinu oslabivši Grupu armija Južna Ukrajina, verujući da će snažna odbrana u četiri uzastopne zone i nepogodan brdovit teren povezan vodenim preprekama u Moldaviji i istočnoj Rumuniji, zaustaviti Crvenu armiju. Bila je to pogrešna procena. Sovjetske grupe armija, 2. ukrajinski front i 3. ukrajinski front pod komandom maršala Malinovskog i Tolbuhina i Crnomorska flota pod komandom admirala Oktjabrskog u Jaško-kišinjevskoj strateškoj operaciji su krajem avgusta 1944. potpuno porazile to južno krilo nemačkog fronta.

Posle poraza, nemačka vrhovna komanda naredila je da se grupe armija E i F sa Balkana premeste u Mađarsku i zajedno sa onima sa Istočnog fronta zaustave sovjetsku ofanzivu. Nemci su se borili da održe kontrolu nad strateškim komunikacijama Balkanskog poluostrva, posebno nad železničkom prugom Solun-Beograd, navodi Vus. Da bi osujetili taj plan Sovjeti su morali da preseku komunikacije preko Srbije, među kojima je najvažniji bio železnički čvor u Beogradu. Taj poduhvat su izvele jedinice 2. i 3. ukrajinskog fronta i Crnomorske flote.

foto: Vikipedija, TASS

- Prve korake ka oslobođenju Beograda preduzeli su već krajem septembra 1944. izviđači i padobranci Dunavske vojne flotile viceadmirala S. G. Gorškova. U noći 29. septembra i tokom dana 30. septembra, iz oklopnih čamaca Kerčke brigade izvršeni su taktički desanti u podunavskim gradovima Radujevcu i Prahovu. Misija padobranaca bila je da poraze nemačka uporišta duž Dunava i Timoka, koja su pokrivala ključni i jedini prolaz kroz istočnosrpske planine na putu ka Beogradu. Ujutro 29. septembra, desantne snage su zauzele Radujevac, a 30. septembra oslobodile su Prahovo. Utvrđeni rejon koji su branile jedinice nemačke Grupe armija Srbija bio je okružen sa jugoistoka od strane 23. i 113. streljačke divizije, a sa severozapada od 75. streljačkog korpusa, a zatim raskomadan i uništen - navodi Vus.

foto: Vikipedija, TASS

U roku od dva dana stvoreni su uslovi za uspešnu ofanzivu na Beograd. Ofanziva 57. armije nastavljena i 11. oktobra se u oblasti Palanka-Petrovac-Tabalovac spojila sa brigadama 4. gardijskog staljingradskog mehanizovanog korpusa, sa 160 najmodernijih tenkova T-34 koji je stigao forsiranim maršom iz Vidina. Nemačke snage na tlu Jugoslavije od 14 punih i osam delimičnih divizija, koje su brojale do 150.000 ljudi, naoružane sa 2.130 artiljerijskih oruđa i minobacača, 125 tenkova i jurišnih topova i 352 aviona pripremale su odsudnu odbranu.

- Nemci su 1944. izgradili dve odbrambene linije - od reke Save na zapadu do Dunava na istoku. Moćna uporišta uspostavljena su u oblastima Čukarice, Banovog brda, Košutnjaka, Topčidera, Dedinja, Banjice, Konjarnika i Velikog Vračara - navodi Vus.

foto: Vikipedija, TASS

Odbrambeni čvorovi bili su povezani rovovima i minskim poljima. Druga linija odbrane nalazila se u centru Beograda gde su okupatori blokirali ulice redovima protivtenkovskih ježeva i preprekama od bodljikave žice oko kojih su postavili mine. Na trgovima i raskrsnicama izgrađeni su armiranobetonski bunkeri za topove.

- Jugoslovensku prestonicu je direktno branila najjača grupa korpusa "Šnekenburger" koja je brojala 20.000 ljudi i bila naoružana sa 40 tenkova i 170 topova. Njene jedinice su posele odbrambenu liniju Obrenovac-Mladenovac-Smederevo. Ključni položaj na njoj bila je planina Avala sa koje su vizuelno kontrolisane severna Šumadija i južne periferije Beograda. Po podne 13. oktobra tu je vođena žestoka bitka, tokom koje su okupatori pretrpeli velike gubitke, a komandant korpusne grupe, general Šnekenburger, smrtno je ranjen. Slomivši otpor neprijatelja, posade 36. gardijske nižnjednjeprovske brigade probile su utvrđenu liniju. U zoru 14. oktobra 1944. prvi sovjetski tenkovi pojavili su se u predgrađu Banjica. Napad na Beograd je počeo - navodi Vus.

foto: Vikipedija, TASS

Po podne 14. oktobra, 300 topova i 24 raketna bacača otvorili su uragansku vatru na nemačka uporišta. Nakon polučasovne artiljerijske baražne vatre, grupa tenkova iz 36. tenkovske i 13. mehanizovane gardijske brigade potisnula je neprijatelja i u 21.30 ušla u Beograd.

- Bitka je bila izuzetno žestoka. Mnoga uporišta su nekoliko puta menjala vlasnika. Prvi tenkovski bataljon, kojim je komandovao gardijski kapetan Mahmutov, predvodio je prethodnicu 36. gardijske nižnjedneprovske brigade. Veštim manevrom, komandant bataljona je 15. oktobra napredovao sa svojim tenkovima ka centru grada, stigavši do zgrade Narodne skupštine Jugoslavije - zapisao je Vus.

foto: Vikipedija, TASS

Prema sećanjima narednika Kosenkova, mitraljesca gardijskog tenka T-34, njegovo vozilo je dva puta zapaljeno i oba puta su ranjenu posadu izvukli i spasli Beograđani. Vozila 38. gardijskog tenkovskog puka, zajedno sa mitraljescima brigade, stigla su oko ponoći 14. oktobra do Glavne železničke stanice gde su uporne borbe vođene sve do 20. oktobra.

- Beogradska stanica je zauzeta tek nakon što su sovjetske tenkovske posade pojačane vojnicima iz 6. ličke divizije JNA i 73. i 236. streljačke divizije 57. armije. Još teže su bile naredne četvorodnevne borbe za utvrđenje mostobrana na Savi, gustu mrežu betonskih prepreka koji su pokrivali položaje teških topova i protivvazdušne artiljerije. Beogradska stanica je konačno zauzeta tek u 9.30 20. oktobra, a most preko Save u 10.30 - navodi Vus.

foto: Vikipedija, TASS

Borbe na ulicama i trgovima trajale su sedam dana i noći:

- U istočnom predgrađu Velikog Vračara, 14. gardijska mehanizovana brigada pukovnika Nikitina, zajedno sa partizanima NOVJ, uništila je najjače uporište nemačke odbrane. Međutim, u noći 15. oktobra, 30 tenkova, 2. puk Brandenburške divizije i Vitmanova borbena grupa 1. brdske divizije probili su se iz Smedereva u pravcu Grocke i Beograda. U oblasti Boleča, 17. i 18. oktobra 1944. nacisti su bili opkoljeni i razbijeni kontranapadima tenkova 4. gardijskog Staljingradskog korpusa i pešadije 75. streljačkog korpusa - navodi Vus.

foto: Vikipedija, TASS

Završne bitke u centru Beograda odigrale su se 19. oktobra kod palate "Albanija" i hotela "Moskva", a sledećeg dana na prostoru Beogradske tvrđave.

- Ujutro 20. oktobra, Kalemegdan su iz jednog pravca osvojila tri tenka 2. tenkovskog bataljona 36. gardijske donjodnjeparske brigade sa partizanima 1. proleterske divizije NOVJ, a iz drugog pravca šest tenkova 3. tenkovskog bataljona sa borcima 906. streljačkog puka. Do 18 časova 20. oktobra 1944. tvrđava je očišćena od neprijateljskih trupa, a do ponoći Beograd je potpuno oslobođen - zaključuje Vus.

Hteli da grad dignu u vazduh

JOŠ pre napada obaveštajci su saznali da nacisti nameravaju da pretvore Beograd u ruševine, naglašava Vus:

- U tom cilju, vladine zgrade i istorijski spomenici, tvrđava, vodovodna mreža, elektrana i luka na Dunavu pripremane su za rušenje. Vojni savet 3. ukrajinskog fronta naredio je trupama da odmah počnu sa čišćenjem mina sa ključnih meta čim se grad bude oslobođen. Sedam inženjerijskih bataljona je bilo zaduženo za ovaj zadatak. Sovjetski inženjerski bataljoni su deminirali 845 nacističkih meta, uključujući 85 centralnih zgrada, čime su osujetili varvarski plan.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije