Promena ratnih ciljeva

KAD ju je 28. jula 1914. napala Austrougarska, Srbija je pred sebe, kao najvažniji cilj, stavila odbranu otadžbine. Pri tom je, međutim, odmah počela da traži i strategiju trajnog oslobađanja od opasnosti austrougarskog i germanskog ekspanzionizma koji je ugrožavao opstanak Srbije kao države, ali i celog srpskog naroda. Jedna od prvih tačaka te strategije bila je ideja o oslobađanju ostalih južnoslovenskih naroda od vlasti Habzburške monarhije, njihovom ujedinjavanju sa Srbijom i stvaranju velike, jedinstvene jugoslovenske države.
O celishodnosti i istorijskoj vrednosti takve ideje vodili su se sporovi u javnosti, da bi se njeno osporavanje umnožilo posle razbijanja Jugoslavije 1991. U tim osporavanjima apostrofirani su nepromišljenost i olako, na prečac, prihvaćena takva rešenja u vreme najtežih i najkrvavijih borbi srpskog naroda za odbranu domovine. Ma kako se sudilo o tom rešenju, istorijske istine radi, neophodno je reći da usvajanje Jugoslavije, kao ratnog cilja Srbije, već 1914. nije bilo ishitrena odluka tadašnjeg političkog i intelektualnog vođstva Srbije, već je ona poticala iz duge istorije ideja o jedinstvu južnoslovenskih naroda...
Jugoslovenski pokret koji se razvio pre Prvog svetskog rata, kako u južnoslovenskim zemljama Austrougarske, tako i u Srbiji, nije mogao ostati bez uticaja na vodeće političke i vojne krugove ove kraljevine. Misao o celishodnosti ujedinjavanja Srba, Hrvata i Slovenaca radi stvaranja snažne države sposobne za odbranu od spoljnih, pre svega germanskih težnji ka teritoriji Balkana, delovala je i u srpskoj zvaničnoj politici, tim pre što je u javnosti sve češće upotrebljavan i argument o bezbolnijem okupljanju svih Srba u većoj jugoslovenskoj nego u srpskoj državi, koja ipak ne bi mogla da ih sve obuhvati.
UPRKOS tome, činjenica je da je do 1914. godine čitava nacionalna politika Srbije pred očima i u planovima imala "samo srpski nacionalni interes" i da je, i kad je pomagala jugoslovenskim kulturnim i političkim akcijama, mislila pre svega na "oslobođenje neoslobođenog srpstva". Sam regent Aleksandar, upoznajući se 1912. sa Memorandumom Marka Cemovića o ujedinjavanju srpskih zemalja (Srbije, Crne Gore, Stare Srbije i dela Makedonije), dolazio je na pomisao da bi se tome mogle dodati i neke druge austrougarske teritorije (Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Banat i Bačka), s obzirom na njihov etnički sastav i jezik, ali su ove njegove ideje ostajale bez posledica.
U vrlo kratkom vremenu posle austrougarskog napada 28. jula 1914, u samim krugovima Vlade Srbije počelo je da se razmišlja o širim ciljevima srpske državne politike od ujedinjenja srpstva. Tako je već u leto 1914. otpočela evolucija ratnih ciljeva Srbije od odbrane otadžbine i ujedinjavanja Srba, ka širem jugoslovenskom programu. Još 4. septembra predsednik Vlade Nikola Pašić je u važnoj cirkularnoj noti diplomatskim predstavnicima Srbije pisao kako bi mogući ishod tek započetog rata bio stvaranje "jake jugozapadne slovenske države u koju će ući svi Srbi, i svi Hrvati i svi Slovenci".
Već i ranije zagrejani za ideju unitarnog jugoslovenstva, koja je bila veoma rasprostranjena i među Hrvatima i Slovencima, na razradi ove Pašićeve zamisli angažovao se čitav tim istaknutih intelektualaca okupljenih u Nišu oko njegove vlade u jesen 1914, u kojem su prvorazrednu ulogu igrali profesori Jovan Cvijić, Božidar Marković i Aleksandar Belić, te zastupnik ministra inostranih dela Jovan Jovanović.
NjIHOVA zalaganja podsticala je činjenica da je i u radikalno promenjenim ratnim okolnostima, među Hrvatima i Slovencima sačuvano jezgro jugoslovenski i srbofilski nastrojenih ljudi, koji su uspeli da se pre izbijanja sukoba dohvate inostranstva i otpočnu javnu delatnost u prilog razbijanja Habzburške monarhije i stvaranja jugoslovenske države. Aktivnost dvojice među njima, Hrvata Frana Supila, koji je u jesen 1914. dolazio u Niš, i Slovenca Nika Županića, koga je rat i zatekao u Srbiji, bila je od velikog uticaja.
Radeći na preformulaciji srpskog nacionalnog programa i prihvatanju novih ratnih ciljeva Srbije i njeni na tim poslovima angažovani političari i intelektualci, nisu uočavali ili uvažavali neka druga opominjuća fakta. Najpre, potpuno su zanemarili pojavu da su iste okolnosti koje su podstakle zalaganja projugoslovenskih krugova u inostranstvu, još u mnogo većoj meri izazvale besna antijugoslovenska, a naročito antisrpska raspoloženja i njihova, ponekad brutalna ispoljavanja u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i Sloveniji.
Klerikalne snage socijalnog katolicizma i islamske isključivosti bučno su pojačale agitaciju za stvaranje Velike Hrvatske na osnovama hrvatskog državnog prava, odnosno za afirmaciju bošnjaštva, a sve u okvirima Habzburške monarhije. Ova je agitacija privukla na svoju stranu i neke dotadašnje pristalice jugoslovenstva. Izlivi strastvene mržnje prema Srbima izbijali su na raznim stranama Hrvatske, Slavonije i Bosne. Ubijanje 84 nedužna srpska civila u Čelebićima avgusta 1914. od muslimanske milicije ("šuckora") bio je najdrastičniji izraz te mržnje, ali i zlokobni nagoveštaj budućih sličnih i težih dela te vrste u 20. veku.
Isto tako, nije uzeta u obzir ni činjenica da se u austrougarskim regimentama austrijske armije koje su 1914. prodirale u Srbiju borilo mnogo ostrašćenih srbomrzaca (Hrvata i Muslimana), koje su njihovi pretpostavljeni lako navodili na zločine nad nezaštićenim srpskim narodima.


(Nastaviće se)