Uzori sa istoka

PRVA crkva u kompleksu Pećke patrijaršije sagrađena je najverovatnije tokom treće decenije 13. veka po nalogu arhiepiskopa Arsenija, tada žičkog igumana. Sredinom istog veka u Peć je preneta iz Žiče stolica srpskih arhiepiskopa. Kasnije su uz hram-maticu doziđivane nove crkve. Sa severne strane – između 1321. i 1324. godine arhiepiskop Nikodim podigao je crkvu sv. Dimitrija, a sa južne strane arhiepiskop Danilo Drugi crkvu Bogorodice Odigitrije (oko 1330.) sa paraklisima posvećenim Jovanu Preteči i – prvi put srpskom arhiepiskopu – Arseniju Srpskom.
Tridestih godina 14. veka, ali pre 1337, isti ktitor – Danilo Drugi podiže ispred tri postojeće i sljubljene crkve monumentalnu pripratu sa pirgom. Istovremeno uz južnu, slobodnu stranu Bogorodice Odigitrije on zida i mali hram posvećen sv. Nikoli. Ovaj kompleks bio je obnavljan više puta, a najznačajnije prepravke obavljene su neposredno po ponovnom obnavljanju srpske crkvene organizacije 1557. godine u vreme patrijarha Pajsija, kao i tokom druge i treće decenije 17. veka, ali i 1931. i 1932. sledi stručna restauracija svih manastirskih objekata…
Najstarija – crkva Sv. apostola (poznata i kao Sv. spasa) predstavlja tipičnu građevinu raške škole. Ona je jednobrodni hram sa transeptom i kupolom, prostranim oltarskim prostorom koji se završava polukružnom apsidom. Levo i desno su posebno izdvojeni proskomidija i đakonikon. Zapadni, veoma izdužen deo crkve zasvođen je oblim svodom. Zapadni deo crkve nije sačuvao svoj prvobitni izgled – veoma izdužen, on ne odgovara potkupolnom prostoru i oltaru. Po tipu, Sv. apostoli oponašaju Žiču, a to se videlo (kako srpski enciklopedisti zapisuju u “Likovnoj enciklopediji”) i po bojenju fasada purpurnom bojom.
Sveti apostoli su građeni gotovo isključivo kamenom – dosta nemarno, što je i logično, jer je bilo predviđeno da se fasade pokriju malterom. Nema tragova skulpturalnih ukrasa sa portala ili prozora, na koje se često nailazi na srpskim crkvama 13. veka, ali to ne isključuje mogućnost da su nekada postojali.
Iako se najčešće najstarija crkva Pećke patrijaršije Sv. apostoli spominje kao zadužbina arhiepiskopa Arsenija, drugi naučni izvori upućuju na Svetog Savu. Naime, istorijski izvori upućuju na veću starost ove crkve. Već je M. Marković istakao da se u Dečanskoj hrisovulji spominje kako je Sv. Sava “sazdao arhiepiskopiju” – što bi se najpre moglo odnositi na Peć. Potom u Nikodimovom tipiku iz 1319. godine jasno stoji da je Sv. Sava podigao crkvu Sv. apostola u Peći, po uzorima istočnog porekla. Nikodim navodi da su Apostoli po obliku slični jerusalimskim crkvama, “gornici” Sionskoj i hramu sv. Save Jerusalimskog. Svetozar Radojčić navodi da postoji još jedna potvrda Nikodimovog podatka, i to na fresci iz 16. veka – na veoma izbledelom portretu Sv. Save u crkvi Sv. apostola sačuvan je deo signature u kojoj se Sv. Sava tituliše kao “ktitor ovog svetog mesta”.
Međutim, danas nije moguće proveriti Nikodimovu tvrdnju i Apostole upoređivati sa jerusalimskim crkvama, jer su one kasnije pretrpele razne izmene, prepravljane su, i njihova arhitektura nije više uporediva sa pećkom crkvom.
Freske katedralne crkve srpskih arhiepiskopa slikane su kasnije, oko 1250, a za njihovu izvedbu brinuo se prvi naslednik Sv. Save – Arsenije Srpski. On je izborom i rasporedom fresaka želeo da Srpska arhiepiskopija liči Sionskoj.
Namere Sv. Save i Arsenija bile su jasne.
Peć, majka srpskih crkava trebalo je da liči na majku svih crkava.
(Nastaviće se)