Najlepše freske

DVA suprotna shvatanja slike iskristalisala su se u srpskoj monumentalnoj umetnosti prve polovine 13. veka. Osnovne koncepcije dvorskih majstora i Arsenijevih slikara u Svetim Apostolima sasvim su oprečne. Sadržinski i stilski pećke freske znatno se razlikuju od dotadašnjeg srpskog slikarstva. Pećki majstori imaju drugačiji odnos prema sadržaju koji tumače. Njihova koncepcija se ne ogleda samo u strogim fizionomijama naslikanih, u njihovoj skromnoj odeći, već i u slikarskoj obradi. Ciljano iz skromnih likova izbija bogatstvo intenzivnog unutarnjeg života, stoga i uzdržani kolorit iz kog zrače boje ima sasvim jasan smisao. Boja je intenzivno utkana u strukturu slike, ali pećki slikari nemaju velike dekorativne ambicije.
Onaj najkvalitetniji deo fresko slikarstva iz Svetih Apostola ubraja se među najznačajnija ostvarenja srpskog srednjovekovnog slikarstva 13. veka. Monumentalne, tamnog kolorita, pretežno istaknutog volumena, iskusnog crteža - ove zidne slike potvrđuju visok umetnički nivo epohe.
NaŠ najveći stručnjak za "staro srpsko slikarstvo" profesor Svetozar Radojčić je u svojim naučnim radovima dokazivao da su "najlepše srpske freske iz kasnog 13. veka sačuvane u starom narteksu srednje, crkve Svetih Apostola u Peći". Radi se o najstarijem očuvanom ciklusu Hristovih muka u srpskom monumentalnom slikarstvu. Duboki dramatični nemir slikanih likova koji se sa obrade draperije prenosi na fizionomije Radojčić ne "čita" samo kao programsku orijentaciju naručilaca, već je tumači i kao "umetničku preosetljivost" i kao "verski fanatizam" majstora. Uz freske iz sredine 13. veka, koje odišu monumentalnošću i epikom, na zidnom slikarstvu Svetih Apostola iz kasnog 13. veka rađa se novi - narativni stil. Tu je primat na opširnosti priče, zanemarena su zapažanja realističnih pojedinosti.
Sa naglim usponom uticaja, ugleda i bogatstva crkve srednjovekovne Srbije, rastu i graditeljske ambicije crkvenih velikodostojnika. Taj period zapravo traje veoma kratko i oličen je u delovanju Nikodima i Danila Drugog. Već sa dolaskom Joanikija na mesto patrijarha, crkva ponovo biva potčinjena svetovnoj vlasti. Situaciju bitno otežava sukob nove srpske patrijaršije sa Carigradom, jer dolazi do unutrašnjeg komešanja u srpskoj crkvi, što joj znatno slabi ugled. Tako je kratki period izuzetno povoljnih uslova za srpsku arhiepiskopiju trajao u stvari samo za vladavine kralja Stefana Dečanskog.
U tom periodu srpska crkva je pokušala da ispolji posebne tendencije u književnosti i umetnosti. Na polju umetnosti arhiepiskopija je želela da stvori sopstveni stil - ističući tradicije svoje institucije. Dakle, sve to se "čita" - počeci i uspon - u hramovima Pećke patrijaršije. Nije slučajno da se upravo tada podižu prve crkve i kapele posvećene srpskim arhiepiskopima, kao što su crkva Svetog Save u Liznici te kapela Svetog Arsenija u hramu Bogorodice Odigitrije. U Svetim Apostolima, najstarijoj pećkoj crkvi, nalaze se i prve freske (oko 1330) arhiepiskopskih života.
Srpsko slikarstvo ikona verovatno je prolazilo isti put kao i monumentalne zidne kompozicije. U srpskim izvorima tog vremena često spominjane, ikone su više cenjene od fresaka. Međutim, broj ikona iz tog perioda vrlo je skroman, tako da se razvoj najstarijeg srpskog ikonopisa teško može rekonstruisati - nešto po očuvanim, nesigurno datiranim originalima, a nešto po tekstovima i "kopijama" ikona na freskama.

MESTO MIRA
Mesto molitve i meditacije, ali i lokacija s koje se upravljalo srpskom crkvom - Pećka patrijaršija je, odnosno njene crkve su takođe od 13. do 15. veka, pa i kasnije - sve do 17. veka bile i mesto gde su sahranjivani srpski arhiepiskopi i patrijarsi.
(Nastaviće se)