“Seobe” na doradi

Ni novac ni popularnost nisu činili motiv ili podsticaj mladom Jovanoviću da ide dalje. Taj motiv će uslediti nakon njegove prve izložbe u Beogradu, priređene oktobra meseca 1893, u prostoriji skupštinske sale Velike škole (u Kapetan Mišinom zdanju). Iako je izložba trajala karatko i bila sačinjena od svega devet dela, koliko je autor mogao za tu priliku da sakupi, Paja Jovanović je u srpskoj prestonici bio dočekan i ispraćen na lovorikama slave.
Više od priznanja i pohvalnih kritika, Jovanoviću je značio kontakt sa mladim srpskim suverenom Aleksandrom Obrenovićem i dogovor o slici koja bi na svoj način upriličila osamdesetogodišnjicu Takovskog ustanka. Rezultat tog susreta je danas poznata Jovanovićeva kompozicija istorijskog sadržaja koja prikazuje Takovski ustanak, izložena prvi put 1895. godine u fotografskom ateljeu njegovog brata Milana preko puta Starog dvora (u zgradi u koju je smešten bioskop “Zvezda”).
Uporedo slika svoje dobro poznate žanr scene (poput slike koja ima više naziva - “Stare priče”, “Starac priča šta je nekada bilo” ili “Priča o boju na Kosovu”. Zatim sklapa ugovor za slikanje ikonostasa crkve Prenosa moštiju svetog Nikole u banatskom mestu Dolovo, koji okončava 1898. Vrhunac angažovanja je porudžbina srpskog patrijarha Georgija Brankovića da za Milenijumsku izložbu 1896. u Budimpešti naslika monumentalnu istorijsku kompoziciju koja bi predstavila Seobu Srba 1690. pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem.
Već te 1895. pojavljuje se članak u listu “Zastava” u kome se kaže da je naš poznati slikar sklopio ugovor na 10.000 forinti sa Patrijaršijskim dvorom u Sremskim Karlovcima za slikanje istorijske kompozicije “Seoba Srba”. Jovanović u proleće isporučuje patrijarhu Brankoviću obe slike - “Seobu Srba” i “Vršački triptihon” (slika koja prikazuje berbu, žetvu i pijacu u Vršcu, danas u Gradskom muzeju u Vršcu).
Kada se zna da je u to vreme često putovao, od Pariza i Beča, preko Fruške gore, Sremskih Karlovaca i tako sve do rodnog Vršca, onda se naprosto moramo pitati kako je Jovanović stizao da u jednom kratkom vremenu sve to da uradi. Rad na slici “Seoba Srba” shvatio je kao svoj životni izazov, što je nesumnjivo i bio. Naposletku, terenska putovanja po manastirima Fruške gore i redovne konsultacije sa učenim arhimandritom Grgetega i istoričarem Ilarionom Ruvarcem urodili su plodom - monumentalna kompozicija “Seobe Srba” je po svojoj veličini (preko 22 m2) prevazilazila sva dotadašnja slična dela u srpskoj umetnosti. Pa, ipak, istorijska verodostojnost ovog dela je morala da ustukne pred političkim planovima poručioca.
Ljut što je slikar prikazao srpski narod koji se u zbegu povlačio pred rušilačkom silom Osmanlija, patrijarh Branković je Jovanoviću odmah naredio da ispravi desnu polovinu slike i da umesto žena, dece i stada ovaca naslika srpske vojnike kako u punoj ratnoj opremi, na poziv austrijskog cara Leopolda I prelaze Savu i Dunav i dolaze da budu “bedem Zapadu protiv nehrišćanske sile sa istoka”. Politička pozadina ove izmene bila je u nameri srpskog patrijarha da mađarskim zvaničnicima u Budimpešti prikaže Srbe kao herojski narod koji je opravdao zaslužne privilegije carske kancelarije u Beču.
Paja Jovanović je uvažio zamerke, ispravio sporni deo slike, naslikao patrijarha Brankovića kao patrijarha Arsenija III Čarnojevića, Isaiji Đakonu stavio u ruke carevu privilegiju, ali nije odustao od svoje prvobitne zamisli, koju će sprovesti u delo na drugoj verziji “Seoba” (danas u Narodnom muzeju u Pančevu).
Preduzimljivi Jovanović je odmah ustupio pravo na reprodukovanje i umnožavanje druge verzije “Seobe” trgovcu iz Zagreba Petru Nikoliću, i od tada skoro neće biti nijedne srpske kuće bez neke njegove poznate oleografije. Uprkos velikim planovima i ambicijama, odlučeno je da se na veliku Milenijumsku izložbu pošalje drugo Jovanovićevo delo - “Vršački triptihon”.
(Nastaviće se)