Car sa pozlatom

U vreme kada se uveliko predao radu na istorijskom slikarstvu, Paja Jovanović se konačno “skrasio” u Beču gde je, sa izvesnim prekidima zbog učestalih porudžbina, boravio na istoj adresi do Prvog svetskog rata, kao i kasnije - Mariahilferstrasse 3.
U naponu snage i sa još većim elanom, Jovanović se prihvata izrade dela monumentalnih razmera koja za temu ima borbu Rimljana i Germana u Teutobuškoj šumi, poznatu kao Furor Teutonicus. Za nju je u Beču 1899. dobio prestižnu Rajhlovu nagradu i srebrnu medalju na izložbi u Sent-Luisu (SAD) 1904. godine. Pored svih tih obaveza i poslova, Jovanović prima i zvaničan poziv Ministarstva prosvete i crkvenih dela Kraljevina Srbije da učestvuje sa ostalim srpskim umetnicima na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. godine. Umetnik koji je iza sebe imao takva dela kao “Takovski ustanak”, “Seobu Srba”, Vršački triptihon”, “Boška Jugovića”, “Furor Teutonicus”, koji je u radu imao sliku “Ženidba Hercoga Ferija IV sa Jelisavetom Habsburškom” (ili kako se negde pominje kao “Ženidba iz DžIV veka”, po navodima vrlo slična potonjoj slici “Ženidba cara Dušana”, danas u beogradskom Narodnom muzeju), na samom kraju XIX veka dostigao je vrhunac kakav se samo poželeti može. Ako je držao da svaka njegova sledeća slika treba da bude bolja od prethodne, onda je Paja Jovanović uložio maksimum znanja i veštine u delo koje se sa pravom smatra krunom istorijskog slikarstva u srpskoj umetnosti tog doba - “Krunisanje cara Dušana”. Zlatna medalja koju je ona dobila na Svetskoj izložbi u Parizu 1900. potvrdila je da je Paja Jovanović sa navršenom 41 godinom života već dobio zaslužno visoko mesto u istoriji naše umetnosti.
Sudbina slike “Krunisanje cara Dušana” bila je takva, da će već u svega nekoliko godina po njenom izlaganju u Parizu ona dobiti nešto izmenjene verzije. Čini se da ni s Čam umetnik nije slutio da će potom morati toliko puta da je interpretira, uvek drugačijeg formata i sa manjim izmenama u načinu slikanja. Razlog što se kod prve, najveće i najpoznatije verzije odlučio za svetlu paletu posve je jednostavan - trebalo je pripremiti sliku za izradu goblena ili tapiserije istog formata po narudžbini kralja Milana Obrenovića. Pošto se to nije desilo, jer je kralj Milan obećan novac potrošio na izmirenje svojih ranijih dugova, i kako mu ni posle izložbe nije bio isplaćen ugovoren iznos na inače onda vrlo visokih trideset hiljada dinara, Jovanović odlučuje da ovu kompoziciju izvede na način koji je njemu najviše odgovarao (jer je smatrao veliko “Krunisanje” kao običan tzv. kolorisani crtež). Pored prve i najveće, rađene za izložbu u Parizu, u Narodnom muzeju u Beogradu čuva se druga po veličini slika “Krunisanja cara Dušana”. Poznato je da se pored njih, još dve verzije čuvaju u Galeriji Matice srpske u Novom Sadu, zatim jedna u Muzeju grada Beograda, odnosno Legatu Paje Jovanovića, dok je jedna bila u manastiru Hilandaru (kao poklon porodice Roš, ali je nažalost izgorela u požaru manastirskih konaka početkom marta 2004.), a više manjih verzija u privatnom posedu.
Za jednu koja se nalazi u Americi zna se da je slikana tokom zime 1925/26. i da je Jovanović nju smatrao najboljom. Na kraju, ali ne i na poslednjem mestu, ozbiljnost i veličina ove slike ogleda se i u umetnikovoj studioznoj pripremi, izučavanju srednjovekovne prošlosti, korišćenju literature, konsultacijama sa istoričarem i akademikom Stojanom Novakovićem, kao i napornim terenskim obilascima srpskih manastira na Kosovu i Metohiji i snimanju i skiciranju srednjovekovnih fresaka.
Zato i ne iznenađuje ocena naše velike slikarke Nadežde Petrović, izrečena povodom izlaganja ove slike na Prvoj jugoslovenskoj izložbi 1904. u Beogradu, da “krunisanje Dušanovo” Paje Jovanovića i po kompoziciji, crtežu i tehnici zauzima na jugoslovenskoj izložbi prvo mesto”.     
(Nastaviće se)