Rusi protiv ujedinjenja

NIŠKA deklaracija koju je 7. decembra 1914. godine u vreme najkritičnijih trenutaka Prvog svetskog rata usvojila Srpska narodna skupština i u kojoj se isticalo da su prioritetni ratni ciljevi Srbije: oslobođenje Hrvata, Slovenaca i Srba koji žive u Austrougarskoj i ujedinjenje sa njima - nije naišla na povoljan prijem u Rusiji, Engleskoj i Francuskoj, savezničkim zemljama Srbije. Istoričar Dragoljub Živojinović čak tvrdi da su ove velike sile odbile da prihvate Deklaraciju. Svaka od ovih zemalja imala je svoje posebne razloge zbog kojih nije htela da uvaži ambiciozne zamisli srpskih političara da se na Balkanu stvori nova državna tvorevina - Jugoslavija.
U carskoj Rusiji, koja je bila najverniji saveznik Srbije i u kojoj je pravoslavlje poprimilo oblik državne ideologije, nisu mogli da shvate da se u Beogradu tako olako prihvata ideja o stvaranju države u kojoj bi trebalo da zajedno žive narodi koje su delile ozbiljne konfesionalne razlike. Jedan od najuticajnijih ruskih političara, Sergej Dimitrijevič Sazonov, koji je za vreme rata obavljao dužnost ministra inostranih poslova a pre toga bio ruski poslanik u Rimu i dobro poznavao prozelitističku politiku Vatikana, energično se suprotstavljao stvaranju države u kojoj bi zajednički živeli pravoslavci i katolici.
Predsednik srpske vlade Nikola Pašić, u to vreme jedan od najvatrenijih zagovornika srpsko-hrvatsko
-slovenačkog ujedinjenja, saznao je iz diplomatskih krugova u Nišu, gde su na početku rata bile smeštene sve srpske državne ustanove, da Sazonov koji je imao veliki uticaj na ruskog cara Nikolu II uporno odbija mogućnost stvaranja jedne pravoslavno-katoličke države na balkanskom prostoru. Vrlo uznemiren, Pašić je telegrafisao srpskom poslaniku u Petrovgradu Miroslavu Spalajkoviću i zahtevao od njega da proveri vesti koje su kolale po Nišu, kao i da zamoli ruskog ministra inostranih poslova za objašnjenje.

Poruka Beogradu

SPALAJKOVIĆ je postupio po nalogu predsednika vlade i 7. aprila 1915. godine bio primljen od strane ruskog šefa diplomatije. Ruski ministar mu je izneo svoju nevericu u mogućnost srećnog života Srba, Hrvata i Slovenaca u zajedničkoj državi i tom prilikom naglasio da Rusija nastoji da posle završetka rata Srbija bude jedna snažna i teritorijalno uvećana država koja će imati širok izlaz na Jadransko more. “Srbija će dobiti najveću teritoriju i znatan deo primorja, jer je podnela najveće žrtve i učinila najveće usluge” (saveznicima), rekao je tom prilikom Sazonov.
Srpski poslanik je požurio da Pašića obavesti o razgovoru sa šefom ruske diplomatije i iste večeri poslao u Beograd šifrovani telegram u kojem je izneo sledeće: “Vidi se da Sazonov ne smatra za sada ostvarljiv naš program potpunog ujedinjenja Srba, Slovenaca i Hrvata i zbog toga se ne oduševljava njime...” Spalajković je mislio da je uzrok ovakvom stavu ruskog ministra ratna situacija: “Katolički zapadni Sloveni su daleko od Rusije i za nju nemaju mnogo interesa” dodajući da ”ti Sloveni u ovom ratu nisu ništa učinili” (za saveznike). Kao “potajan razlog” takvom gledištu, Spalajković misli da bi mogao biti strah “da Srbija sa katoličkim elementom od nekoliko miliona ne izgubi svoj raniji karakter u kome je pravoslavlje bilo glavni faktor.”
U vreme kada se vodio razgovor između Sazonova i Spalajkovića u Rusiji je boravio hrvatski novinar, političar i član Jugoslovenskog odbora u Londonu - Frane Supilo. I on je naišao, kako sam kaže, na “čvrst pravoslavni bedem u Rusiji”. U pokušaju da ubedi kneza Jusupova, jednog od najuticajnijih predstavnika ruske aristokratske elite, da pet miliona Hrvata i Slovenaca žele da se ujedine sa Srbima, od njega je dobio sledeći odgovor: “Sva je nesreća u tome što su tih vaših pet milijuna - katolici. Da su pravoslavni, kako bi sve to drukčije išlo. Vi slušate papu, dakle glavara izvan države.”
Supilo je uspeo da dođe i do Sazonova, ali mu je ovaj otvoreno izneo razloge zbog kojih ne uvažava ideju ujedinjenja “jednog naroda sa tri imena” kako se u to vreme govorilo. Vidno razočaran, hrvatski političar je iz Petrovgrada uputio 11. aprila 1915. godine telegram Nikoli Pašiću u kojem je rekao da mu je Sazonov izrazio “sumnju u uspjeh naših zajedničkih ideala, te je kategorički naglasio, da će Srbija dobiti lijepu odštetu i doći na more, ali da je naš jugoslovenski program neostvariv. On ne vjeruje u njegovo postignuće, jer se Rusija toliko ne može angažovati”. Prema Supilovu mišljenju “Sazonov ne želi to ujedinjenje zbog vjerskih razlika između Srba, Hrvata i Slovenaca.”

Troimeni narod

VRATIVŠI se iz Rusije, bez “vidnih rezultata”, Supilo je na sastanku Jugoslovenskog odbora koji je održan 24. juna 1915. godine u Londonu obavestio prisutne da se: “ruska vlada protivi ujedinjenju katoličkih Hrvata i Slovenaca s pravoslavnim Srbima”, a i ruski ambasador (u Francuskoj) Izvoljski, koji je isprva bio zagrijan idejom stvaranja jedne velike južnoslovenske države, sada objašnjava... “da je baza ruske politike pravoslavlje i da Rusija iz razloga državne politike ne može dopustiti, da se Hrvati i Slovenci kao katolici združe s pravoslavnim Srbima, jer bi katolici kao kulturniji dobili prevlast u budućoj jugoslovenskoj državi.”
Hrvatski i slovenački političari su bili ogorčeni na Sazonova i druge ruske istaknute ličnosti, ne samo zbog toga što su se ovi protivili ujedinjenju “jednog troimenog naroda”, nego i zato što se Rusija zalagala da Srbija posle rata dobije Bosnu i Hercegovinu, Slavoniju, Srem i Bačku, kao i veliki deo jadranske obale sa Splitom i Dubrovnikom i ostrvima Brač, Šolta, Koločep, Čijovo i dr. odnosno da dobije one teritorije za koje su oni smatrali da pripadaju njihovoj naciji.
Nastojanje većine ruskih političara da se Srbija teritorijalno proširi i izađe na Jadransko more, kao i njihovo protivljenje stvaranju jugoslovenske države, postalo je bespredmetno onog trenutka kada je u Rusiji izbila revolucija 1917. godine.
Nova sovjetska vlast imala je drugačije poglede na međunarodnu situaciju, pa i na prilike na Balkanu, nego carska Rusija. Neki istoričari zbog toga smatraju da je propast ruske carevine bila fatalna za Srbiju i srpski narod.
(Nastaviće se)