Najduža noć oslobodioca

 PREMA priči beogradskih ilegalaca još septembra 1944. rukovodstvu NOP-a u Beogradu stavljeno je u zadatak da razmotri varijante spasavanja telegrafsko-telefonske centrale. Neposredna organizacija spasavanja centrale poverena je Radu Vukaloviću, koji je posle savetovanja sa Kočom Boškovićem i ostalim drugovima došao na smelu ideju da u ovu akciju uključi nemačkog podoficira Rihtera, tehničkog rukovodioca centrale. On je imao zadatak da na dati znak nemačke komande ovaj objekat digne u vazduh.
Uspostavljanje direktne veze s Rihterom obavio je inženjer Mile Marković, kome je stavljena na raspolaganje grupa ilegalaca iz Vlajkovićeve ulice. Već prilikom prvog razgovora 30. septembra Rihter je pristao na saradnju a dalje kontakte sa njim održavao je inženjer Dušan Popović iz Ministarstva PTT. U blizini centrale smešteno je 15 naoružanih aktivista. Uveden je i poseban telefon za tu grupu, sa kojom je Rihter utvrdio i šifru za povremeno javljanje.
U obzir je uzeta i mogućnost da Rihter kad dobije nalog za aktiviranje postavljenih mina na najosetljivijim mestima centrale ovlaš izvrši zadatak, miniranjem sporednih delova zgrade, kako bi se stekao utisak da je nemački plan realizovan a centrala sačuvana.
Kad se 15. oktobra pojavio sovjetski tenk na uglu Ulice Žorža Klemansoa i Palmotićeve u blizini se našla ilegalna borbena grupa iz Vlajkovićeve ulice. Na znak inženjera Markovića grupa je pošla Ulicom majke Jevrosime do Palmotićeve i kroz sporedni ulaz Palmotićeve br. 9. ušla u dvorište centrale. Iznenađeni i zaplašeni Nemci digli su ruke u znak predaje. Rihter je ispunio obećanje. Aktivisti NOP su zaposeli zgradu centrale i otpočeli povremeno da otvaraju vatru na nemačke vojnike kod Narodne skupštine.
Značajnu pomoć borcima NOVJ i Crvene armije pružili su građani Beograda za vreme uličnih borbi 14. i 15. oktobra, posebno oni koji su bili organizovani u borbene grupe uoči beogradske operacije. Od njih su se isticale borbene grupe označene slovima K, S i D. Ukupan broj boraca tih grupa kretao se oko 2000 pretežno omladinaca.

Presudna faza

Kada su proleteri došli do Sinđelićeve ulice Nemci su, pojačali odbranu pa je osvajana zgrada po zgrada. Stanari tog dela Beograda masovno su se javljali u brigade da se bore. “Mogli smo od dobrovoljaca formirati tri brigade”, pisao je komandant 13. proleterske brigade Milan Žeželj. Na Crvenom krstu i Pašinom brdu brigada se srela sa beogradskim ilegalcima koji su pre napada na Beograd organizovali odred od oko 200 boraca i naoružali ga oružjem zaplenjenim od okupatora i kvislinga. “Svi su izrazili želju da uđu u sastav 13. hrvatske brigade. Želja im je bila ispunjena. Proleteri iz naše brigade sa oduševljenjem su pričali da i oni imaju u svom sastavu beogradski bataljon kao što ima Prva proleterska”.
Jedna naoružana grupa aktivista NOP-a na Čukarici priključila se 17. slavonskoj brigadi i 13. gardijskoj mehanizovanoj diviziji u borbama protiv Nemaca na tom području, koji su se žilavo branili iz niza otpornih tačaka.
Osobenost Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije je bila da se ona popunjavala u hodu. Ta je osobenost posebno došla do izražaja za vreme bitke za Beograd kada je brojno stanje Prve armijske grupe neposredno posle oslobođenja grada premašivalo brojku sa kojom je otpočela napad. Treba napomenuti da je u beogradskoj operaciji armijska grupa imala oko 7.000 mrtvih i ranjenih.
U trenutku dok su se vodile odlučujuće borbe na području Čukarice, oko glavne železničke stanice i u centru grada i kad se očekivalo u celosti oslobođenje Beograda u noći između 15. i 16. oktobra nad oslobođenim delom grada nadvila se preteća opasnost iz pravca Grocke.
Otuda se probijala korpusna grupa pod komandom general-pukovnika Vilija Štetnera koju su nazivali smederevskom ili Štetnerovom grupacijom od 20.000 vojnika i oficira sa brojnom ratnom tehnikom i motorizacijom.
Prednji delovi ove nemačke grupacije izbili su pre podne 15. oktobra do Boleča i ubrzo stigli do polovine puta između Šugavca i Malog Mokrog Luga gde su ih zaustavili delovi 5. krajiške divizije.
Ta noć je bila izuzetno teška za jedinice NOVJ i Crvene armije jer se radilo o presudnoj fazi bitke za Beograd. Kad je štab 1. armijske grupe obavešten da se prednji odred Štetnerove grupacije jačine 3.000 vojnika i oficira približava Beogradu izdao je naređenje da se ne sme dozvoliti da se spoji sa nemačkim jedinicama u gradu. Naredio je 21. diviziji koja se nalazila u rezervi u rejonu Avale da posedne odbrambene položaje na Smederevskom putu.
Njena 4. brigada posela je položaje na uzvišicama Šugavcu i Lipovici na levoj obali reke Bolečice i po dubini Erino brdo- Smrdan - Mali i Veliki Mokri Lug, gde se do tada branila 15. gardijska mehanizovana brigada Crvene armije. Peta brigada posela je položaje na prostoru Golo brdo-Leštane-Zabran sa zadatkom da dejstvuje u bok nemačkim jedinicama koje su nastupale smederevskim putem. Istovremeno 5. krajiška divizija posela je položaje u istočnom delu grada.
Uveče 15. oktobra, Nemci su sa jednim pukom ojačanim tenkovima i samohodnom artiljerijom izvršili napad na jedinice 21. i 5. krajiške divizije. Borba je trajala celu noć. Na kraju su uspeli da prodru na periferiju Beograda na pravcu Konjarnika i Cvetkove mehane.
Kad je komandant 5. divizije Milutin Morača izvestio štab 1. armijske grupe o ovom prodoru Dapčević je bio iznenađen. “Moram priznati da sam bio donekle iznenađen. Prethodnog dana jugoistočno od Beograda bila je potučena izviđačka kolona Štetnerove grupacije i mi od Nijemaca nismo očekivali takvu pokretljivost i nasrtljivost.
Vjerovali smo da je brana isped njih čvrsta da ih zaustavi. A oni su ipak stigli prije nego što smo ih očekivali i prodrli dublje nego što smo to smjeli dozvoliti”.
Još u toku te noći uputio je naređenja 21, 23, 11. i 16. diviziji, čiji su se borci trkom uputili na nove položaje da spreče Štetnerovu grupaciju da se spoji sa nemačkim jedinicama u gradu. U Beogradu su ostale 1, 6. i 28. divizija NOVJ sa delom jedinica Crvene armije od kojih se očekivalo da će se uspešno boriti u gradu dok se glavnina vojnih snaga bude obračunavala sa korpusom Štetnera. Situacija nije bila jednostavna jer se od sada beogradska operacija odigravala na dva fronta.

Konvoj čamaca

I NIJEMCI i mi smo tako reći, bili u poluokruženju i opkoljeni, pisao je Peko. Te noći niko iz štaba ni oka nije sklopio. Čitav štab je bio na nogama. Ni brigade nisu imale predaha. Čim je Milojević javio o odstupanju i utvrđivanju kod Kumodraža Drljević i ja smo sjeli u kola i otišli na položaje naše 21. divizije i 15. gardijske brigade. Prvi protivnapad naše snage su izvele ubrzo poslije našeg dolaska na front”.
Prednji delovi korpusa Štetnera koji su prodrli u istočno predgrađe Beograda nisu uspeli da se spoje sa svojim jedinicama u gradu, jer su ubrzo bili uništeni. Izjutra 16. oktobra bataljon 2. proleterske brigade 21. divizije napao je nemačku jedinicu koja se približavala Ulici kralja Aleksandra i odbacio je u rejon škole Vojislava Ilića i ovde je u sadejstvu sa 36. gardijskom tenkovskom brigadom okružio i uništio. U toku prepodneva bila je razbijena i velikim delom uništena i druga nemačka grupa koja se probila ka Konjarniku. Najjači otpor pružila je treća nemačka grupa koja je prodrla u rejon Velikog Vračara. Istovremeno koncetričnim udarom 14. mehanizovane brigade Crvene armije i 5. krajiške divizije NOVJ ta grupa je bila rasparčana i uništena.
Značajnu ulogu u likvidaciji pokušaja nemačkih trupa da prodru u grad imala su borbena dejstva 21. srpske divizije koja je na liniji reke Bolečice zatvorila put nemačkim jedinicama koje su žurile u pomoć grupama svojih trupa koje su prodrle na periferiju grada, kao i uporne borbe koje su vodila 15. gardijska i 5. samostalna motostreljačka brigada Crvene armije.
Teške borbe vodile su se i na odseku 36. gardijske tenkovske brigade koja je sadejstvovala sa jedinicama 236. streljačke divizije i posle upornih borbi izašla na severoistočni prilaz gradu. Osim toga 16. oktobra oslobođeno je Smederevo, a potom i Grocka. To je omogućilo da odredi oklopnih čamaca Dunavske ratne flotile krenu uz Dunav prema Beogradu Pošto su savladali minske prepreke izbili su u blizinu porušenog pančevačkog mosta, zauzeli vatrene položaje pored Ade Huje i artiljerijskom vatrom podržavali jedinice dveju armija koje su vodile borbe u Beogradu.

NARODNO ODUŠEVLJENJE
UČESNICI bitke za Beograd su pričali da niko od njih nije mogao predvideti takvo oduševljenje Beograđana i spremnost da pomognu svojim oslobodiocima.
“Kako smo oslobađali pojedine blokove zgrada mnogi su iz njih pristupili našim jedinicama, dok su drugi u neoslobođenim delovima grada formirali oružane grupe i napadali Nemce iza leđa olakšavajući nam napredovanje”, pisao je jedan borac.
Drugi građani su se probijali kroz redove neprijatelja da bi borce izvestili o nemačkim uporištima i savetovali kako ih najlakše uništiti. Nisu bili retki slučajevi da su Nemci pucali na ove građane pa su neki od njih poginuli.
(Nastaviće se)