ISTORIJSKI DODATAK - JEZIKOM PROTIV ZAJEDNIČKE DRŽAVE: Srbija i sukobi lingvista i književnika u Jugoslaviji 1967.

U SOCIJALISTIČKOJ Jugoslaviji vlast je ustanovila načelo ravnopravnosti jezika i pisama naroda Jugoslavije, ali je u praksi bilo nemoguće dosledno sprovesti to načelo. U svakodnevnom životu državna administracija je uglavnom obavljana na srpskohrvatskom (hrvatskosrpskom) jeziku i latinicom.

Krleža i Tito

Dok su se političari bavili ustavnim i formalnim stranama ravnopravnosti jezika i pisama, dovodeći do apsurda pokušaje da to načelo sprovedu u život, posebno u godinama slabljenja savezne države i jačanja republičkih centara i nacionalizama, lingvisti su, često iz nacionalnih, a ne iz stručnih pobuda, pokretali pitanje jezika.

Udar pod Krležinom dirigentskom palicom

Inicijativom Matice srpske 1954. grupa lingvista i pisaca u Novom Sadu postigla je Novosadski dogovor kojim je propisano da Srbi i Hrvati imaju zajednički jezik - srpskohrvatski (hrvatskosrpski), uz ravnopravnost izgovora i pisama. U praksi je bilo više sporova oko tumačenja odredaba usaglašenih u Novom Sadu nego zajedničkog rada na primeni dogovorenog. Snaženje dezintegracionih procesa u Jugoslaviji, porast međunacionalnih tenzija, jačanje nacionalizma i teze grupe hrvatskih lingvista da u srpskohrvatskom jeziku postoje zapadna i istočna „varijanta” pri čemu je zapadna ugrožena zbog „unitarizma” koji je favorizovao istočnu „varijantu” išli su sredinom šezdesetih godina 20. veka ruku pod ruku. Stavove koje su godinama zastupali u stručnim časopisima i u štampi, hrvatski intelektualci su pretočili u „Deklaraciju o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika” koja je u celosti objavljena u Telegramu 17. marta 1967. Ispod nje su stajali potpisi 18 najznačajnijih ustanova kulture i nauke Hrvatske. U najvažnijim zahtevima tog dokumenta traženo je odvajanje hrvatskog i srpskog jezika i zahtevano da nastavnici, službenici i javni radnici u zvaničnoj upotrebi koriste jezik sredine u kojoj rade, bez obzira na svoje poreklo, što bi značilo da bi svi stanovnici Hrvatske, bez obzira na nacionalnost, službeno morali koristiti samo hrvatski jezik. Sa srpske strane je odgovoreno „Predlogom za razmišljanje” koji je potpisala grupa pisaca, a koji je odbačen na Skupštini Udruženja književnika Srbije 19. marta. [...] Vlast je reagovala povlačenjem znaka jednakosti između dva dokumenta, koja je označila za nacionalističku diverziju, javnom kampanjom osude dokumenata i njihovih sastavljača i partijskim kažnjavanjem komunista među potpisnicima.[...]

Dalibor Brozović

SUPROTNO OD SITUACIJE u Srbiji, u kojoj „Predlog” u kasnijim decenijama nije podignut na pijedestal nacionalne borbe, u Hrvatskoj je nacionalistički talas u poslednjoj deceniji 20. veka iznedrio više radova o hrvatskoj deklaraciji. „Deklaracija” je detaljno analizirana, smeštana je u kontekst celokupne hrvatske istorije, analiziran je jezik kojim je pisana, učesnici događaja su pokušavali da se prisete ko ju je sastavio, iznosili su svoja iskustva, svedočili o mesecima posle njenog objavljivanja itd. Taj dokument i zbivanja pre i posle njegovog pojavljivanja manje su posmatrani sa stanovišta nauke, a više sa stanovišta veličanja „Deklaracije” kao važnog koraka u nacionalnoj emancipaciji. [...]

I pre pojave „Deklaracije” i u javnosti i u vladajućim krugovima je 1965. i 1966. intenzivno diskutovano o različitim aspektima ravnopravnosti jezika koji su izazivali rasprave, interesovanja i uzbuđenja. Teza o zajedničkom jeziku prema Novosadskom dogovoru uveliko je potkopavana, a najviše su je napadali upravo oni koji su taj dogovor potpisali samo desetak godina ranije. Među književnim radnicima i drugim intelektualcima bilo je dosta i lične sujete i netrpeljivosti, ali i prizvuka nacionalnih sporova i pre nego što je sukob buknuo 1967, a njihovi argumenti ili zajedljivi komentari i otrovne strelice ispunjavali su stranice jugoslovenskih listova me- secima pre pojave „Deklaracije”.

Miroslav Krleža

U Hrvatskoj su prednjačili Telegram, Kolo i Jezik, a sa srpske strane su odgovarale Književne novine i Jež. Sarajevski Odjek je pružio prostor i jednima i drugima. U Hrvatskoj je u nastupima grupe intelektualaca koja je 1967. podržala i sastavila „Deklaraciju” bilo sve manje pozivanja na zajedničke elemente jezika i države, a sve više isticanja i veličanja hrvatstva i napada na imaginarne protivnike koji su optuživani da potiskuju hrvatski jezik i ugrožavaju prava Hrvata na svoj jezik, a time i na opstanak.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Zakoni ne prave male jezike velikim

O VELIKOM PROSTORU koji je u javnosti dobijalo jezičko pitanje svedoči i to što je na drugoj strani Telegrama postojala rubrika „Jezik današnji”. U njoj je skoro četiri godine Ljudevit Jonke objavljivao priloge o praktičnim problemima jezičke svakidašnjice. U avgustu 1965. nasledio ga je profesor Filozofskog fakulteta u Zadru dr Dalibor Brozović. I jedan i drugi su povremeno koristili priliku da kroz tu rubriku istaknu svoje teze o dve varijante srpskohrvatskog jezika i ugroženosti hrvatske „varijante” od „unitarističke” opasnosti. Ta opasnost je za njih bila konstanta, videli su je i u monarhističkoj i u socijalističkoj Jugoslaviji. Potenciranjem te političke optužbe, prenosili su raspravu o jeziku van lingvističkih i stručnih okvira. „Kod tvrdnje da je u obje Jugoslavije vladao jezični unitarizam ne spominje se osnovno: jezični unitarizam bi bio da su u Hrvatskoj mediji bili na ekavici, da su školski udžbenici bili na ekavici, da su gramatike, rječnici, pravopisi koji su izlazili u Hrvatskoj bili na ekavici, da su književna djela u Hrvatskoj izlazila na ekavici [...] Međutim, ništa od toga nije slučaj”. Kako zaključuje Snježana Kordić, problem je bio u tome što zakoni nisu mogli napraviti velike jezike malim i male velikim: „Tako se u vezi s odnosima između jezika uvijek može naći razloga za nezadovoljstvo, odnosno može se napraviti ne- zadovoljstvo i iskoristiti za ostvarivanje političkih ciljeva, npr. separatizma. S obzirom da se nije moglo otvoreno govoriti o političkim separatističkim ciljevima, tražila su se druga tematska područja kroz koja bi se posredno došlo na političke ciljeve”.

Učesnici Novosadskog dogovora 1954. godine

Veliki odjek u javnosti imao je Peti kongres jugoslovenskih slavista u Sarajevu održan od 13. do 17. septembra 1965. kome je prisustvovalo 400 slavista. Kongres je bio dodatni impuls rasplamsavanju nacionalnih sporova oko srpskohrvatskog jezika... Zvanično je podržan Novosadski dogovor, ali su neki učesnici, poput Ljudevita Jonkea, osporavali merodavnost kongresa i zauzete stavove. Na tom skupu se jasno iskristalisala grupa naučnika zagovornika ideje o postojanju dveju varijanti srpskohrvatskog jezika (istočna i zapadna). Stav o dvema varijantama jednog jezika bio je samo uvod u tezu o postojanju dvaju jezika, koja će biti okosnica „Deklaracije” godinu i po kasnije.

STAV O POSTOJANjU varijanti jezika na kongresu u Sarajevu zastupali su hrvatski lingvisti - Ljudevit Jonke, Mate Hraste, Dalibor Brozović, Radoslav Katičić, Stjepan Babić i Božidar Finka, te srpski lingvisti Pavle i Milka Ivić. Tezu o varijantama je iznela Milka Ivić u svom referatu, a potom su je podržali hrvatski lingvisti u nizu koreferata. Lingviste iz Hrvatske Jonke je nazivao hrvatskim „delegatima”, ističući i na taj način princip nacionalnog pariteta i politički značaj tog pitanja.

Tvorci teze o dve varijante srpskohrvatskog jezika mislili su pre svega na „srpsku” i „hrvatsku” varijantu. Međutim, među hrvatskim „delegatima” je bilo i onih koji su išli dalje, smišljajući dodatne varijante. Što je povećavan broj varijanti, to je prostor na kome su živeli Srbi sve više cepan u jezičkom smislu, a pitanje podele jednog jezika na „varijante” sve više je dobijalo političku i nacionalnu pozadinu. Hrvatski lingvisti su teritoriju Hrvatske posmatrali kao jezički monolitnu i jedinstvenu celinu, ne priznajući mogućnost da se jezičke razlike ili postojanje velikog broja Srba pretoči u podelu jezika tog prostora na varijante, dok su u prostoru naseljenom Srbima, pa čak i u prostoru same Srbije, videli mogućnost za dalja jezička cepanja. Srbe u Hrvatskoj nisu pominjali, a na teritoriji Hrvatske su videli samo hrvatsku varijantu zajedničkog jezika, tj. latinicu i hrvatsku terminologiju.

Franjo Tuđman i Vlatko Pavletić

Mate Hraste je tražio da se prilikom normiranja književnog jezika, pored „zagrebačke” i „beogradske”, imaju u vidu još dve varijante: „južna sa glavnim centrom Sarajevom” i „sjeveroistočna sa glavnim centrom Novim Sadom”. Jezičko odvajanje Vojvodine od Srbije bilo je prisutno i u stavovima Radoslava Katičića koji je podržao ideju o dve varijante („istočna [pretežno srpska] i zapadna [pretežno hrvatska]”), ali im je dodao čak još tri varijante: „bosansko-hercegovačka, crnogorska, a možda i vojvođanska”.[...]

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Promocija hrvatskog nacionalnog programa

GRUPA HRVATSKIH intelektualaca se usprotivila Novosadskom dogovoru iz 1954. o jedinstvenom jeziku, usvojivši i objavivši 17. marta 1967. u štampi „Deklaraciju o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika”. U njoj su sadržani stavovi koje su prethodnih godina već iznosili hrvatski lingvisti, ali sada u radikalnijoj formi i sa jasnim političkim i nacionalnim ciljem. Teze o razlikama unutar srpskohrvatskog jezika i njegova podela na „varijante” izvedene su do kraja - „varijante” su pretvorene u posebne jezike. Iza dokumenta su stale vodeće hrvatske institucije kulture, na čelu sa Maticom hrvatskom i Društvom književnika Hrvatske, a podržao ga je i znatno doprineo njegovom usvajanju i Miroslav Krleža. Bio je to nastavak i do tada najradikalniji vid iskazivanja nezadovoljstva hrvatske strane Novosadskim dogovorom. I više od toga, tim dokumentom je otvarano ne samo hrvatsko pitanje u Jugoslaviji već i pitanje položaja Srba u Hrvatskoj. Jasna Dragović Soso zaključuje da je „Deklaracijom” inaugurisan hrvatski nacionalni pokret koji će dovesti do „hrvatskog proljeća” 1971, a Nik Miler zapaža da je Novosadski dogovor bio važan za Srbe u BiH i Hrvatskoj, jer je bio zaštita od mogućnosti da budu primorani da govore jezikom koji bi se zvao hrvatski, što je veoma važno za ljude koji su tokom Drugog svetskog rata bili izloženi genoci- du NDH.

Petar Šegedin

Tekst „Deklaracije” je u prostorijama Matice hrvatske sastavila grupa naučnika, književnika i kulturnih radnika. Tu komisiju je 9. marta izabrao Upravni odbor Matice. Prema sećanju nekih učesnika, u njoj su bili Miroslav Brant, koji je predsedavao u svojstvu potpredsednika UO Matice i sekretara partijskog aktiva u Matici, Dalibor Brozović, Radoslav Katičić, Tomislav Ladan, Slavko Mihalić i Slavko Pavešić, a ostala je dilema ko je bio sedmi član. Stjepan Babić i Dalibor Brozović tvrde da je to bio Vlatko Pavletić. Babić je tvrdio da je i on bio predložen, ali je predložio Mihalića umesto sebe.

NA SASTANKU Upravnog odbora, Nadzornog odbora i partijskog aktiva Matice hrvatske 13. marta 1967. usvojen unapred pripremljeni tekst „Deklaracije”. Matica je tada imala 21 ogranak i nekoliko hiljada članova. Dokument je poslat drugim ustanovama na usvajanje. Odlučeno je da se u njemu ništa ne može menjati naknadno. Član UO Matice Lovro Županović posvedočio je devedesetih godina 20. veka da je „Deklaracija” usvojena dizanjem ruku, ali ne jednoglasno, već sa dva glasa protiv.

Skupština Matice Hrvatske

Od 13. do 15. marta „Deklaraciju” su usvojile i ostale ustanove. Lakom širenju spiska institucija potpisnika „Deklaracije” doprinosilo je i to što su isti kulturni i naučni radnici bili na čelu više institucija. Ljudevit Jonke je bio sekretar Hrvatskog filološkog društva, direktor Instituta za jezik JAZU predsednik Društva književnih prevodilaca, član Odjela za filologiju JAZU i šef Katedre za suvremeni hrvatskosrpski jezik Filozofskog fakulteta. Ivo Frangeš je bio šef Katedre za noviju hrvatsku književnost Filozofskog fakulteta i direktor Instituta za nauku o književnosti...U Institutu za jezik JAZU „Deklaracija” je razmatrana na plenumu svih nauč- nih radnika i jednoglasno usvojena. Jonke je svedočio da je Društvo književnih prevodilaca od Matice primilo „Deklaraciju” 14. marta, a tekst je jednoglasno prihvaćen na sednici Upravnog odbora društva u užem sastavu 15. marta.

Tekst je jednoglasno prihvatio Odjel za suvremenu književnost JAZU Od 15 članova odjela dvadesetominutnom sastanku na kome je usvojena „Deklaracija” prisustvovalo je osam (Dobriša Cesarić, Ivo Frangeš, Vjekoslav Kaleb, Gustav Krklec, Miroslav Krleža, Novak Simić, Petar Šegedin i Dragutin Tadijanović). Svi oni su bili i članovi Društva književnika Hrvatske, te je tako većina za „Deklaraciju” glasala dva puta. Na sastanak nisu pozvani članovi van redovnog sastava, među kojima su bili i Oskar Davičo, Ivo Andrić, Mladen Leskovac, Veljko Petrović, Marko Ristić i Aleksandar Vučo. „Deklaraciju” je tada podržao i Krleža. Iako se Šegedin plašio Krležine reakcije, pa je prvi uzeo reč i rekao da tekst mora biti usvojen u neizmenjenom obliku, jer je već usvojen u nekim ustanovama, razloga za strah nije bilo. Krleža „se odmah s tim složio i tekst je bio u cjelini prihvaćen”. I Odjel za filologiju JAZU je usvojio „Deklaraciju” na sastanku onih svojih članova iz radnog sastava koji su se zatekli u Zagrebu.

Dragutin Tadijanović

SVE KATEDRE i upravni odbori instituta Filozofskog fakulteta koji su stali iza „Deklaracije” razmatrali su tekst dobijen od Matice hrvatske od 13. do 15. marta i usvojili ga. [...] „Deklaracija” je 15. marta usvojena na plenumu Društva književnika Hrvatske u prisustvu oko 80 književnika od oko 200, koliko je Društvo brojalo. To je bila druga ustanova u kojoj je Krležin autoritet imao velikog udela u usvajanju „Deklaracije”. Tekst „Deklaracije” je podeljen prisutnima i oni su ga prihvatili jednoglasno, dizanjem ruku. Dnevni red tog sastanka bio je dostavljen štampi i objavljen u Večernjem listu još 13. marta. U njemu „Deklaracija” nije direktno navedena, već je druga tačka glasila: „Akcija kulturnih institucija radi zauzimanja zajedničkog stava prema problemima ravnopravnosti jezika”.

...Plenumom su rukovodili predsednik Vlatko Pavletić, potpredsednik Pero Budak i sekretar Slavko Mihalić. Pavletić je prisutnima objasnio da se dokument može u celosti prihvatiti ili odbiti, tvrdeći da nije bilo vremena za njegove izmene. „Deklaracija” je usvojena jednoglasno, a velike zasluge za to imao je Krležin stav. Dubravko Jelčić je zapisao: „Kad je Deklaracija bila pročitana i kad je Vlatko (Pavletić, prim. S. S.) pozvao nazočne da dizanjem ruku glasaju za ili protiv, vidio sam - jer sam sjedio tako da sam imao dobar pregled nad cijelom dvoranom - da je odmah diglo ruku najviše desetak nazočnih pisaca.

Ljudevit Jonke

Tada je digao ruku i Krleža, a već trenutak zatim digli su ruke svi koji su bili u dvorani (a moglo nas je biti otprilike sedamdeset-osamdeset)... Tako je „Deklaracija” bila izglasana bez disonantnoga glasa, čemu je, bez imalo sumnje, odlučno pridonijela dirigentska palica Miroslava Krleže”. Tako je napisana i usvojena „Deklaracija”. Preostalo je da sa njom bude upoznata i javnost. Kada je tekst usvojen, dostavljen je štampi. Slavko Mihalić je tekst odneo u Telegram i stavio ga na naslovnu stranu.

FOTOGRAFIJE: Stevan Kragujević, muzej Jugoslavije, muzej Beograda i arhiv "Novosti" i "Borbe"

Preporučujemo

Društvo

0 0

ISTORIJSKI DODATAK -AMANDMANI KAO DANI ODBROJANI: Ustavna rešenja koja će Jugoslaviju koštati njenog opstanka

28. 04. 2022. u 17:14

Društvo

0 8

ISTORIJSKI DODATAK -U BEOGRADU BEZ BATINA NEMA NIŠTA: Delovi stenograma razgovora Josipa Broza sa srpskom delegacijom 1971.

27. 04. 2022. u 17:14

Društvo

0 8

ISTORIJSKI DODATAK -TITOVA LIČNA VLAST GLAVNA SMETNjA RAZVOJU: Srbija nije htela da bude identifikovana sa jugoslovenskom federacijom

26. 04. 2022. u 17:14

Društvo

0 1

ISTORIJSKI DODATAK -AMANDMANI ZA UVOĐENjE PRINUDNE UPRAVE U SRBIJI: Dekomponovanje jugoslovenske federacije i pitanje srpske državnosti

25. 04. 2022. u 17:23

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije