POLITIČKA POVEST VOJVODINE PRVENSTVENO ISTORIJA SRBA: Hronologija od narodnog i crkvenog sabora u Temišvaru do odluke Srbije 1988.

KROZ SVE decenije XVIII veka ideja o teritorijalnoj i političkoj autonomiji Srba u Ugarskoj bila je u defanzivi, ali se nije gasila.

Matica srpska na staroj adresi u centru Novog Sada , Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Potresi koje je u celoj Evropi izazvala Francuska revolucija snažno su podstakli i Srbe da na svom Narodno-crkvenom saboru u Temišvaru 1790. istupe sa jasno artikulisanim programom o svojoj širokoj autonomiji kao „posebna teritorija Austrije, pod upravom sopstvene vlasti“. Ta je teritorija trebalo da bude u Banatu. Bečki dvor, suočen sa revolucionarnim opasnostima, nije ostao potpuno indiferentan prema srpskim zahtevima, ali su oni pali pred nepomirljivim otporom Ugarskih staleža. Ideje Temišvarskog sabora tinjaće u narednih pola veka da bi eksplozivnom snagom izbile kad je u turbulentnim prilikama nove evropske revolucije, na znamenitom Narodnom saboru u Sremskim Karlovcima 1/13. maja 1848. proglašena autonomna Srpska Vojvodina, mitropolit Josif Rajačić uzdignut za patrijarha, a graničarski pukovnik Stevan Šupljikac izabran za Vojvodu – poglavara vojne vlasti u autonomnoj Vojvodini. Tako proglašena Srpska Vojvodina imala je da vodi neravnopravnu borbu na dva fronta: političku protiv Dvora i centralnih vlasti Austrije i vojničku protiv mađarskih revolucionara, nepomirljivih branilaca neokrnjenog suvereniteta i celokupnosti ugarske državne teritorije. Ratovanje protiv vojnih snaga revolucionarne Mađarske bilo je surovo i krvavo, a odbranu Srpske Vojvodine pomogle su hiljade dobrovoljaca iz Kneževine Srbije. Posle slamanja revolucionarnog pokreta u Italiji i u vlastitoj prestonici, austrijske vlasti su u jesen 1848. okrenule politiku prema srspkom i drugim nacionalnim pokretima u Ugarskoj ne bi li ih iskoristile protiv mađarske revolucije.

Maja 1848. mitropolit Josif Rajačić uzdignut je za patrijarha, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

ISCRPLjENI i ugroženi srpski pokret prihvatio je gušeći zagrljaj Beča, koji će mu već januara 1849, umesto preminulog Šupljikca, na čelo dovesti carskog generala Majerhofera. Srpski pokret je uključen u austrijske vojne snage, a njegove političke nadležnosti su ubrzano smanjivane, da bi odlukom Dvora, 18. novembra 1849. Srpska Vojvodina bila i formalno ukinuta. Iza revolucije ostaće ipak neke vredne tekovine: ukidanje feudalnih odnosa i raščišćavanje prostora za brži razvoj kapitalističkih odnosa u celoj carevini, što će se osetiti i u Vojvodini.

Kako bi se Srbima odužio za učešće u borbi protiv mađarske revolucije, Beč im je „za nagradu dao ono što i Mađarima za kaštigu“. Obrazovao je jednu administrativnu oblast potpuno podvrgnutu centralistički i apsolutistički uređenoj državi. Srbi su počašćeni time što je ta oblast, iz koje su izuzeti najznačajniji srpski krajevi (Vojna granica, čak i Sremski Karlovci) i u kojoj su Srbi bili manjina stanovništva u odnosu na Rumune i Nemce, dobila ime Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat. Centar joj je bio u Temišvaru, a na čelu uprave nemački generali. Službeni jezik je bio nemački, a ponekom Srbinu koji ga je dobro znao bila su dostupna mesta u lokalnoj administraciji. Jedini dobitnik bio je poglavar Srpske pravoslavne crkve u Austriji kojem je sačuvana titula patrijarha, ali pod uslovom da je prizna austrijski car. Zato sva nenaučna nastojanja u XX veku i danas da se ova austrijska provincija prikaže kao temelj savremene vojvođanske autonomije su čista politička manipulacija, tim pre što je istim potezom carskog pera kojim je 1849. proglašena, decembra 1860. bila ukinuta.

* * * * * * * * * *

Novi Sad centar kulturnog i nacionalnog preporoda

SRBI NISU zažalili za ovom mrtvorođenom autonomijom, ali su borbu za stvarni autonomni položaj nastavili. Kad su najozbiljniji koraci u toj borbi, učinjeni na Blagoveštenskom narodno-crkvenom saboru 1861. ostali bez rezultata, zastava borbe za autonomiju Srba u Ugarskoj prešla je u ruke novog naraštaja liberalnog srpskog građanstva i inteligencije koju su predvodili Svetozar Miletić i Mihailo Polit-Desančić. U Vojvodini se tada ispoljila velika živost kulturnog i političkog delovanja, koja je u pokretu Ujedinjene omladine srpske, obrazovanom 1866. u Novom Sadu, dobila opštesrpski karakter. Tada se, kako je napisao Jovan Skerlić, u Novom Sadu „mislilo za ceo srpski narod“.  Uz programske rasprave o rešavanju celog srpskog pitanja u okviru mnogo šireg Istočnog pitanja, autonomija Srba u Ugarskoj bila je 60-ih i 70-ih godina XIX veka centralna politička tema i najvažniji deo aktivnosti svih rodoljubivih snaga srpskog naroda u Habzburškoj državi, reorganizovanoj 1867. u dvojnu monarhiju, Austro-ugarsku carevinu i kraljevinu. Izuzetno važna činjenica u borbi Srba za autonomnu Vojvodinu je i tada, kao i pre i posle toga, da je ona nailazila na nepomirljivo protivljenje svih relevantnih političkih faktora vladajućih nacija (Nemaca i Mađara), ali da efikasniju podršku nije dobijala ni od jednog drugog manjinskog naroda u Ugarskoj.

Ulazak srpske vojske u Novi Sad, 9. novembar 1918. Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

To će biti jedan od dva razloga što će svaka politička istorija Vojvodine u novom veku (bar do 1918.) biti prvenstveno istorija Srba u Vojvodini.

VAŽAN činilac za srbocentričan pogled na istoriju krije se u svojevrsnom fenomenu da su Srbi u Vojvodini (a zapravo na mnogo širem prostoru od njenih današnjih granica) oko vek i po (od kraja XVII do polovine XIX veka) bili najvažniji nosioci kulturnog i nacionalnog preporoda, te unošenja modernih tekovina evropske kulture u srpski narod.

Oni su i mladu tek obnavljanu srpsku državu, tokom njenog sporog i mučnog otimanja ispod Osmanskie vlasti i kontrole, sve do 1878. odlučujuće pomagali svojim učenim ljudima, kulturnim i političkim inicijativama, materijalnim doprinosima. U višenacionalnoj Vojvodini Srbi su bili jedini narod koji je van svoje matice udario temelje nacionalne i kulturne revolucije. Svi ostali su bili okrenuti svojim nacionalnim središtima - Nemci Beču, Mađari Budimpešti, Slovaci Požunu (Bratislavi), Hrvati Zagrebu itd. Ta osobenost u istoriji vojvođanskih Srba ostavila je dubok trag u njihovoj svesti i tradiciji, stvorila je jedno osećanje posebnosti, pa i neopravdane nadmoćnosti, i kad su centri srpskog nacionalnog, političkog i kulturnog života u drugoj polovini XIX veka dobili širok zamah i nesravnjenu premoć u matičnoj državi. Mase srpskog naroda u Vojvodini nosile su u svom srcu i u svojim političkim težnjama misao o ujedinjenju s tom državom koju su smatrale svojom. Čekale su, kako je jednom govorio Svetozar Miletić, da neki „jači kobac“ nego što su Srbi učini kraj „kljakavoj“ Austriji. Ta očekivanja postala su posebno naglašena posle suspenzije svih oblika autonomije Srba u Ugarskoj 1912, a naročito posle trijumfa Srbije u balkanskim ratovima.

* * * * * * * * * *

Jugoslavija više nije bila potrebna zapadnim silama

KAD SE NA KRAJU Prvog svetskog rata Srbima ukazala prilika za ostvarivanje ovih težnji oni je nisu propustili. Na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu 25. novembra 1918. doneli su jednodušnu odluku o ujedinjavanju Banata, Bačke i Baranje (kojima se pridružio i Srem) sa Kraljevinom Srbijom, a preko nje i sa Kraljevinom Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1929. Jugoslavijom). Pitanje autonomije Vojvodine, kao isključivo srpsko pitanje, izgledalo je istorijski prevaziđeno. Nešto iz ekonomskih, a poglavito iz političkih razloga ono je oživelo početkom 30-ih godina XX stoleća. Pokretano je sa nekoliko strana. Velikohrvatska koncepcija pretvaranja Jugoslavije u „idealnu“ dvojnu federaciju predratne Srbije sa svim bivšim habzburškim zemljama, koje bi se okupile pod vođstvom Zagreba, podstakla je autonomaške težnje u Vojvodini. Podsticaji su dolazili i sa međunarodne scene. Englez R. V. Siton-Votson, u dosluhu s hrvatskim nacionalistima, zagoravao je federativno preuređenje Jugoslavije, u kojoj bi, radi lomljenja kičme pravoslavnoj Srbiji, Vojvodina, kao i Bosna i Hercegovina, bila od nje odvojena. Komunistička internacionala je, takođe, zbog navodnog velikosrpskog hegemonizma, od 1924. do 1935. propagirala potpuno razbijanje Jugoslavije, a posle toga njenu federalizaciju sa što većim udaljavanjem Vojvodine od Srbije. Ovi spoljni uticaji naišli su na odziv kod srpskih komunista i kod manjeg dela srpske antisrbijanski i kroatofilski raspoložene građanske javnosti. Njihove snage bile su minorne da bi formirale politički relevantan autonomaški pokret. U njemu opet nije (osim kod komunista) bilo ozbiljnijeg učešća pripadnika nesrpskih naroda. Nemci su čekali svoje „oslobođenje“ od strane Trećeg rajha, a Mađari su snivali reviziju Trijanonskog ugovora i restauraciju sentištvanske Ugarske. Autonomna Vojvodina u sastavu ma kako uređene Jugoslavije za njih nije bila privlačna.

Na Narodnom saboru u Sremskim Karlovcima 1848. Stevan Šupljikac je izabran za vojvodu, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

SOCIJALISTIČKA revolucija, izvedena u toku Narodnooslobodilačkog rata u Jugoslaviji 1941-1945, sprovela je koncepciju Kominterne o federativnoj državi, ali s merom uvažavanja jednodušne želje srpskog naroda (Skupština izaslanika naroda Vojvodine 30-31. jula 1945. u Novom Sadu) da Autonomna pokrajina Vojvodina bude u sastavu federalne jedinice Srbije. Ova autonomija Vojvodine nije bila nastavak pokreta za srpsku autonomiju iz vremena habzburške vlasti, u njoj je vladalo raspoloženje „partizanskog jugoslovenstva“, bez vidljivih znakova ni antisrpskog, ni antijugoslovenskog separatizma. Retka privatna lamentiranja „Vojvodine stare“ za dobrim prošlim vremenima srećne i uređene Austrije, nisu praktično ništa značila. Kad su, međutim, vladajuće snage KPJ (SKJ) od 60-ih godina stale gubiti klasne osnove svoje političke vlasti, okrenule su se nacionalističkim arsenalima prošlih vremena.

Nacionalističke grupacije u redovima slovenačkih, hrvatskih, bošnjačkih i albanskih komunista, korak po korak, nizom političkih i ustavnih „reformi“, sve doslednije su oživljavale (dugo skrivanu, na kraju i obelodanjenu) ideju o Jugoslaviji kao prolaznoj stanici ka vlastitim nacionalnim državama. Sredstvo za slabljenje srpskog otpora ovim antijugoslovenskim tendencijama nađeno je i u jačanju autonomaških snaga u pokrajinama Republike Srbije. Uspeh u tom pogledu bio je frapantan. Pokrajine Vojvodina i Kosovo potpuno su isključile sve ingerencije sopstvene Republike na svojoj teritoriji, očuvavši pri tom učešće u upravljanju samom Republikom. Kao konstitutivnom elementu Federacije, njima je nedostajao samo korak do punog pravnog osnova za proglašenje nezavisnosti, koji je Ustav 1974. navodno stvorio republikama. A kad je Srbija 1988-89. presekla te autonomaško separatističke namere u svojim pokrajinama, na punu svetlost javnosti, nasilno i bez eufemizma, iskočili su masovni separatistički pokreti Albanaca, Slovenaca, Hrvata, bosanskih islamista, pa i Makedonaca. Uz štedru podršku zapadnih sila, kojima Jugoslavija više nije bila potrebna, ova promašena investicija Srbije od 1. decembra 1918. se (1991-92) raspala, izazvavši krvave međunacionalne obračune. Međunarodni faktor je stupio na scenu i dokrajčio raspad Jugoslavije i deobu srpskog naroda. Time posao nije za njega okončan – krenuo je na komadanje Srbije. Svedoci smo kako taj posao teče na Kosmetu, ali i kako se podstiču, hrabre i održavaju na političkoj sceni autonomaške i separatističke snage u Vojvodini.

* * * * * * * * * *

Za dva veka Vojvodina prošla kroz sedam država

U OSNOVAMA ovog ključnog političkog procesa, koji traje vekovima, stajalo je dejstvo dubinskih, pokretačkih snaga i faktora svakog istorijskog kretanja na područjima današnje Vojvodine, kao i njenog okruženja. Te faktore treba tražiti među onim ekonomskim, socijalnim, kulturnim i verskim pokretima, a i širim političkim i ratnim promenama kojima je, nekad burnim i dramatičnim, a nekad jedva primetnim, ali upornim, područje Vojvodine bilo zahvaćeno u toku XIX i XX stoleća. U ta dva veka ono je prošlo mnoge potrese: agrarne i druge socijalne nemire i bune, revolucije 1848-1849. i 1941-1945, temeljne smene društvenih sistema (feudalizma kapitalizmom, kapitalizma socijalizmom i najzad tzv. tranzicijom), privrednih kriza, padova i uspona, oslobodilačkih političkih i oružanih pokreta, nacionalnih, klasnih i verskih netrpeljivosti i sukoba, političkih režima, po pravilu nedemokratskih itd. U ta dva veka današnja Vojvodina prošla je kroz ništa manje od sedam državnih okvira. Krajem 30-ih godina XX veka, predvečerje Drugog svetskog rata, sve to istorijsko bogatstvo,  naraštaj vrsnih istoričara okupljnih oko Istorijskog društva u Novom Sadu, je  planirao da obradi u četiri toma monografije Vojvodina. Nažalost  realizovana su samo dva toma Vojvodina 1 i 2. I u tome ima neke simbolike istorijske sudbine srpskog naroda. Njegova istorija prepuna je najdubljih poremećaja i diskontinuiteta, koji su onemogućavali ostvarivanje najplemenitijih namera i zamisli u gotovo svim oblastima stvaralaštva, pa i nauci i kulturi uopšte. Da li bi zato morala da ostane samo pusta želja namera da se zamisao o višetomnoj istoriji i široj naučnoj elaboraciji fenomena Vojvodine, nastavi i dovrši na sličan, ali osavremenjen, način, kako ga je programiralo?

Srpsku inteligenciju je predvodio Svetozar Miletić/Vojvodina je uvek imala prvorazredne pisce istorije - Jovan Rajić, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

PRI TOM, imamo u vidu ogromno bogatstvo naučnih rezultata, koje je nauka postigla u proteklih 60-70  godina. Vojvodina je uvek imala prvorazredne pisce istorije, od Emanuila Jankovića, Hristifora Žefarovića i Jovana Rajića, do danas. S druge strane, njena bogata i raznovrsna istorija i sama je privlačila interesovanje i pažnju nemačkih, mađarskih, srpskih, ruskih istoričara još u XIX veku. U drugoj polovini tek proteklog i na samom početku ovog stoleća o istoriji Vojvodine prvorazredne rezultate ostvarilo je nekoliko desetina istraživača i tumača prošlosti ovog tla. Njih je nemoguće, a ovde i nepotrebno, sve pominjati. Veliko ogrešenje bilo bi ipak prećutati one koji su iza sebe ostavili najvoluminoznije, ili u nauci najzapaženije delo, kao što su Slavko Gavrilović, Nikola Gaćeša, Dejan Medaković, Josip Mirnić, Arpad Lebl, Nikola Petrović, Dinko Davidov, Vasilije Krestić, Lazar Rakić, Kalman Čehak, Sima Ćirković, Kosta Milutinović, Šandor Mesaroš... Njihovi bezbrojni radovi, kao i mnoštvo knjiga, studija, zbornika i drugih publikacija desetina drugih pisaca istorije, naših i stranih, stvorili su najširi osnov, ne samo za izradu 3. i 4. knjige (a možda i pete) Vojvodina, već i za temeljnu dopunu rezultata njena prva dva toma. Dok se to ne dogodi, a ko zna kad će i hoće li,  i za preštampavanje ova prva dva toma ima opravdanja i razloga.

Preporučujemo

Društvo

0 2

KOLABORANT KOJI JE SPASAO STOTINE HILjADA IZBEGLICA: Proslavljeni general voljom okupatora postaje predsednik Vlade

21. 01. 2025. u 16:00

Društvo

0 0

KAKO JE PLETEN KVINSLIŠKI VENAC U SRBIJI: Uloga generala Milana Nedića u Građanskom ratu

21. 01. 2025. u 13:00

Društvo

0 3

RAT PARTIZANA I ČETNIKA ZA NEMCE BIO DAR SA NEBA: Hronologija izbijanja bratoubilačkog oružanog sukoba

14. 01. 2025. u 19:00

Društvo

0 6

VIŠE GINULI U MEĐUSOBNIM BORBAMA NEGO U OKRŠAJIMA SA OKUPATOROM: U Srbiji dejstvovalo pet vojski čiji su pripadnici bili Srbi

14. 01. 2025. u 18:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije