Društvo

KOMINTERNA I SVA NJENA JUGOSLOVENSKA ''DECA'': Dalekosežne posledice naconalnog pitanja komunističke internacionale

05. 03. 2025. u 11:32

IDEOLOGIJA Kominterne po ''nacionalnom pitanju'', odnosno SSSR-a tokom 1920-ih godina imala je dalekosežne posledice po jugoslovenski prostor, posebno po srpski narod, ali i na prostoru Balkana.

КОМИНТЕРНА И СВА ЊЕНА ЈУГОСЛОВЕНСКА ДЕЦА: Далекосежне последице нацоналног питања комунистичке интернационале

Možda bi delovanje ove organizacije ostalo samo još jedna istorijska zabeleška bez velikog značaja, da njeni ''šegrti'' iz 1920-godina nisu, na krilima Drugog svetskog rata i društvene revolucije koju su sproveli paralelno sa borbom protiv okupatora, osvojili vlast i uspostavili poredak po svojim ieološkim merilima, kaljenim na bezbrojnim kongresima i plenumima Kominterne, koja je predstavljala svojevrsnu političku megastrukturu međuratnog perioda. Sama organizacija, ukinuta 1943. godine odlukom Staljina, jer je u novim okolnostima preuređenja sveta postala više teret nego korist, nije ''dočekala'' trijumf svojih ideja.

Decenijama nakon preuzimanja vlasti u Jugoslaviji 1945. godine, jugoslovenski komunisti su, u nešto modifikovanom obliku, i izmenjenim okolnostima, sprovodili u delo stare ideje o ''ugnjetenima'' i ''ugnjetavačima'', ''pravu na samoopredeljenje'' i sl. U takvim ideološkim preuređenjima ne samo sadašnjosti, već i same prošlosti, najviše je stradao srpski narod, još 1920-ih označen kao nosilac ''hegemonističke politike'' prema susednim narodima i nacionalnim manjinama. Ni posle 1945. godine, taj žig sa srpskog naroda nije skinut, iako su Srbi podneli najveće žrtve u ratu.

Naprotiv, potezan je kao ''argument'' i ''optužnica'' kad god je dolazilo do unutrašnjih političkih, partijskih ili ličnih raskola u socijalističkoj Jugoslaviji. Narativi iz ''kominternovskih vremena'' još uvek dominiraju jednim delom javnog prostora, što svedoči o moći ideja i ideologija, koje uvek nadžive svoje tvorce.

* * * * * * * * * * * * *

Balkanska politika Komunističke internacionale i Sovjetskog Saveza

NEVIDLjIVA RUKA KOMINTERNE U OČEKIVANjU SVETSKE REVOLUCIJE

TREĆA internacionala, poznatija kao Kominterna, nastala je marta 1919. godine u Moskvi, kada je održan njen osnivački kongres. Zvanično, ona je bila nezavisna međunarodna organizacija koju su činile komunističke partije iz celog sveta, nastala kao odgovor na ideološki rascep u socijaldemokratskom taboru tokom Prvog svetskog rata, odnosno na odbacivanje ideja Druge (socijaldemokratske) internacionale. Boljševici su se zalagali za revolucionarni metod borbe, dakle za nasilnu promenu političkih i društvenih poredaka, odnosno pobedu "proleterske revolucije", po ugledu na SSSR.

Međutim, od svojih početaka Kominterna je bila oruđe u rukama Sovejtskog Saveza. Ili bolje reći oružje. Predstavljala je drugi, neformalni kolosek spoljne politike sovjetske države (paralelno sa onim formalnim koji je išao preko Narodnog komesarijata za inostrane poslove, diplomatskih i trgovinskih predstavništava), ali je njena organizaciona mreža služila i za obaveštajni rad, odnosno korišćena je od strane sovjetskih specijalnih službi, iako je i sama Kominterna imala sopstvenu obaveštajnu mrežu, naravno pod neposrednom kontrolom sovjetske tajne policije i vojne obaveštajne službe. Ako se uzme u obzir da se SSSR, posebno do 1924. godine, nalazio u međunarodnoj izolaciji, postaje jasno zašto je Kominterna bila važna. Preko svojih sekcija–komunističkih partija u različitim državama, posebno onim zapadnim, kapitalističiim, ona je ne samo pratila političke prilike, već i aktivno učestvovala u njihovom kreiranju. Komunističke partije bile su obavezne da bespogovorno slede odluke organa Kominterne, koja je bila strogo hijerarhijski uređena.

**Lenjin govori na osnivačakom kongresu Kominterne 1919.godine**

‘’NACIONALNO PITANjE’’, kao deo revolucionarne strategije Kominterne, prihvaćeno je na njenom Drugom kongresu (jul–avgust 1920. godine), na osnovu "teza o nacionalnom i kolonijalnom pitanju" koje je izneo neprikosnoveni vođa i glavni ideolog boljševičke revolucije Vladimir Iljič Lenjin, čija je suština bila u tome da postoje "›ugnjetavačke›" i "›ugnjetene›" nacije, i da komunističke partije u "›zaostalim zemljama›" u kojima nije razvijen radnički pokret, treba da pomažu nacionalne oslobodilačke pokrete, koje pretežno čine seljaci, a predvodi ih buržoazija.

Mesto i uloga Balkana, pa i Kraljevine SHS, kao regionalne sile, u boljševičkim planovima i delovanju Kominterne, bili su uslovljeni geopolitičkim položajem regiona i njegovim značajem za evropski mir; političkim prilikama na Balkanu i u Kraljevini SHS; ulogom balkanskog prostora u posleratnom "›versajskom›" sistemu (posebno Kraljevine SHS koja je bila svojevrsni "›čuvar poretka›" na Balkanu); ali i promašajima i porazima boljševičke revolucinarne akcije u Evropi, pre svega u Nemačkoj, početkom 1920-ih godina. Balkan je za boljševike bio jedan od poligona za "›izvoz revolucije›" i u fokusu Moskve našao se tek kada su shvatili da će se na uspešnu revolucionarnu akciju na Zapadu, u koju su polagane nade da će SSSR izvući iz međunarodne izolacije, još dugo čekati.

* * * * * * * * * * * * *

Promena versajskih granica uz pomoć separatista

KADA JE BALKAN postao interesantan za njih, boljševički stratezi su procenili da je za pokretanje i uspeh akcije na Balkanu najbolje iskoristiti nerešeno "›nacionalno pitanje›", odnosno separatističke pokrete balkanskih nacija koje su težile promeni versajskih granica. U tom cilju su uspostavili saradnju sa nacionalističkim i seljačkim pokretima na Balkanu: probugarskom revolucionarnom mekedonskom organizacijom VMRO, separatističkim pokretom kosovskih Albanaca, i hrvatskim seljačko–republikanskim pokretom Stjepana Radića. Posmatrano sa boljševičkih ideoloških pozicija, njih je trebalo uključiti u proces očekivane "›svetske revolucije›", jer je verovanje da će doći do revolucinarnog pokreta u razvijenim kapitalističkim zemljama bilo sastavni deo boljševičke revolucionarne ideologije. Međutim, boljševici nisu bili nimalo naivni, pa su znali da je revolucija u zapadnim zemljama veoma neizvesna. Lenjin je na Desetom kongresu sovjetske komunističke partije 1921. godine nazvao ludošću očekivanje skore revolucije.

**Staljin i Lenjin neposredno posle Oktobarske revoluciji**

Plan je bio da se stvori zajednički front svih nezadovoljnih protiv aktuelnih režima, naravno pod kontrolom Kominterne i Moskve.

NA BALKANU su socijalna i ekonomska struktura stanovništva diktirale taktiku. Zbog preovlađujućeg seoskog stanovništva, separatistički i seljački pokreti su dobili ulogu pokretača revolucije, a ne radnička klasa, što bi bilo u potpunom skladu sa boljševičkom ideologijom. Osnovna ideja bila je da se "›izvozom revolucije›" pomogne onim proleterskim snagama, koje nisu bile dovoljno snažne za samostalno izvođenje revolucije. Konceptom o stvaranju "›radničko-seljačkih vlada›" posle pobede revolucije, trebalo je revolucionarnu ideologiju pomiriti sa stanjem na terenu i privući seljačke mase.

Za pomirenje i objedinjavanje nacionalističkih ambicija nezadovoljnih nacionalnih grupa, pronađen je odgovor u ideji o Balkanskoj federaciji, sastavljenoj od autonomnih republika sovjetskog tipa, nastalih na bazi prava naroda na samoopredeljenje, koje bi bile formalno nezavisne, a zapravo suštinski zavisne od Moskve. U okviru jedne takve „superdražave“ trebalo je trajno rešiti nacionalno pitanje. Balkanska federacija je bila najznačajniji projekat boljševičke akcije na Balkanu. Po rečima savremenika i jednog od boljševičkih delatnika Viktora Serža (Viktor Ljvovič Kibaljčič), oko ovog boljševičkog projekta su bile okupljene "›horde tajnih agenata›", "›torbara uticajnog sveta›", "›agenata iredentizma›" i svi su oni pokušavali "›da iskoriste neobuzdanu energiju komita“.

* * * * * * * * * * * * *

Moskva nudi alternativno rešenje nacionalnog pitanja

DA BI DOŠLO do integracije i stvaranja „superdražave“ na Balaknu po već osmišljenoj federalističkoj platformi, prvo je trebalo dezintegrisati postojeće države Balkana. Upravo je politika "›dezintegracijom do integracije›", u očima vlada balkanskih država, ali i dobrog dela javnog mnjenja, kvalifikovala boljševičku akciju kao antidržavnu i neprijateljsku. Sa druge strane, projektom Balkanske federacije, Kominterna je ponudila alternativno rešenje nacionalnog pitanja u odnosu na rešenje kome su pribegle velike sile crtajući nove granice u Versaju.

U okviru Kominterne posebno značajne organizacione jedinice za akciju na našem prostoru bile su: Odeljenje za međunarodne veze, Balkanski i Bečki biro, koji su se hijerarhijski nalazili pod Izvršnim komitetom Kominterne (IKKI). Odeljenje za međunarodne veze zaduženo za konspirativne akcije je preko svog punkta u Carigradu održavalo veze sa komunističkim partijama na Balkanu i davalo podršku njihovim akcijama, kao i konspirativnoj mreži Kominterne (održavanje tajnih veza, prosleđivanje i razmena informacija, dokumenata, propagandnog materijala, direktiva i novca, tajno prebacivanje određenih lica i delegata kongresa iz jedne u drugu zemlju itd.)

**Lenjin pozdravlja delegate Drugog kongresa Kominterne**

FORMIRANO KAO Tajno odeljenje avgusta 1920. godine, da bi kasnije promenilo ime u Konspirativno odeljenje, i na kraju, od juna 1921. godine u Odeljenje za međunarodne veze. Bečki biro bio od ključnog značaja za akciju na Balkanu i u centralnoj Evropi. Njegov zadatak je bio da održava vezu između regionalnih partija (jugoslovenske, bugarske, grčke, čehoslovačke, rumunske, albanske, austrijske i turske) i IKKI, i da im pruža organizacionu i propagandnu pomoć. Preko ovog biroa išla su sva novčana davanja regionalnim komunističkim partijama od strane IKKI. Biro je ukinut marta 1922. godine, a u Beču je, umesto njega, ustanovljen jedan od najznačajnijih konspirativnih punktova Odeljenja za međunarodne veze.

**Staljin, Rikov, Kamenjev i Zinovjev, dvadesetih godina u Moskvi**

Važnu ulogu u organizaciji akcije na Balkanu imao je i Balkanski biro, osnovan u Sofiji početkom 1920. godine. Osim ovih organizacionih celina pod okriljem IKKI, sovjetskom politikom na Balkanu bavilo se i posebno telo u Moskvi – Balkanska komisija, stvorena januara 1924. godine iz jednog neformalnog tela (Saveta za Makedoniju). Članovi ovog tela bili su predstvnici političkog, obaveštajnog i diplomatskog rukovodstva SSSR, što svedoči o značaju koji su boljševici pridavali Balkanu i Kraljevini SHS.

* * * * * * * * * * * * *

Štab boljševičke propagande u austrijskoj prestonici

OSIM MREŽA pod kontrolom Kominterne, SSSR je svoj uticaj na Balkanu vršio i preko drugih organizacija pod svojom kontrolom: Balkanska komunistička federacija (komunistički pandan Maloj Antanti), formirana u Sofiji januara 1920. godine, od strane balkanskih komunističkih partija; Seljačka internacionala (tzv. Krestinterna), koja je okupljala seljačke partije, sa ciljem da seljačke mase privuče "›sovjetskoj orbiti›"; Međunarodna radnička pomoć, nastala u vreme međunarodne kampanje za pomoć gladnima u Rusiji 1921. godine; Međunarodna organizacija za pomoć borcima revolucije, poznata i kao ‘’Crvena pomoć’’, osnovana je krajem 1922. godine. Ove organizacije su finansijski pomagale žrtve tzv. ‘’belog terora’’, političke zatvorenike i njihove porodice, kominističku emigraciju, propagandne aktivnosti komunista itd.

Grupa jugoslovenskih komunista u Beču 1924-25. godine. Sleva stoje: Pavle Bastajić, Mustafa Golubić, Miloš Aranicki, Dimitrije Stanisavljević, Salomon Levi; sede: Đuro Ostojić, Mica Ostojić, Antonije Grubašić, Alfred Bergman i Lazo Petrović

Sovjetske obaveštajne službe koristile su mrežu Kominterne i drugih organizacija, i obrnuto. Tako je 1923. godine postignut sporazum između Odeljenja za međunarodne veze Kominterne i kurirske službe sovjetske tajne policije (GPU) o korišćenju kurirske mreže GPU za potrebe pomenutog odeljenja. Od istog odeljenja Kominterne, šef spoljne obaveštajne službe (INO GPU) Mihail Triliser, dobijao je izveštaje o članovima stranih komunističkih partija u SSSR. Sovjetske službe su posebno bile aktivne od 1922. do 1925. godine.

AUSTRIJSKA PRESTONICA Beč bio je centar iz koga je orkestrirana boljševička akcija na Balkanu. Vodeći britanski listovi su početkom 1925. godine, oštro napadali austrijsku vladu, nazivajući Beč "›štabom›" boljševičke propagande i "›najopasnijim centrom komunističke intrige izvan Rusije›". U ovom gradu je, pri sovjetskom diplomatskom predstavništvu, postojao posebni vojni odsek (sekcija sovjetske vojno-obaveštajne službe), čiji je zadatak bio da prikuplja obaveštenja vojne prirode o balkanskim državama. Takođe, u Beču je postojao neformalni, konspirativni tzv. revolucionarni centar, koga su činili balkanski politički emigranti svih ideloških profila–komunisti, ali i predstavnici separatističkih pokreta i komiteta balkanskih zemalja.

**Prizor iz Moskve početkom dvadesetih godina prošlog veka**

Centar je izdavao višejezični časopis Balkanska federacija. Vlada Kraljevine SHS je juna 1925. godine uručila oštru protesnu notu Austriji zbog komunističkih aktivnosti u Beču. U Beču su se okupljali poznati revolucionari, saradnici sovjetskih službi, Mustafa Golubić, Božin Simić (inače bivši članovi organizacije Crna ruka, koji su posle Solunskog procesa postali ogorčeni protivnici kralja Aleksandra i zvaničnog Beograda), kao i Pavle Bastajić, koji je obavljao najkonspirativnije zadatke. Britanska vlada je, na osnovu istrage boljševičke organizacije u Centralnoj Evropi i na Balkanu, utvrdila da su, osim Beča, koji je bio glavni centar, postojala još dva centra na Balkanu: prvi u Solunu, koji je bio zadužen za organizaciona pitanja i drugi, u Carigradu, preko koga je prenošeno oružje za potrebe akcije na Balkanu.

* * * * * * * * * * * * *

Nacionalni program i unutrašnji sukobi u Komunističkoj partiji Jugoslavije

POSTAVLjANjE TEMELjA POLITIKE ZA RAZARANjE ZAJEDNIČKE DRŽAVE

KOMUNISTIČKA partija Jugoslavije (KPJ), osnovana je u Beogradu aprila 1919, prvobitno pod imenom Socijalistička radnička partija Jugoslavije (komunista), i odmah je, na osnivačkom kongresu, donela odluku o pristupanju Kominterni. Na svom Drugom kongresu u Vukovaru juna 1920. godine promenila je naziv u KPJ. Inače organizacija sličnog imena - Komunistička partija (boljševika) Srba, Hrvata i Slovenaca osnovana je u Moskvi od strane ruskih boljševika sredinom 1918. godine, sastavljena od učesnika Oktobarske revolucije sa jugoslovenskih prostora, kao i nekih starih socijalista. Ovi povratnici iz Rusije učestvovali su u stvaranju KPJ. U oktobru 1919. godine osnovan je Savez komunističke omladine Jugoslavije (SKOJ) kao samostalna organizacija.

KPJ je bila treća po snazi (iza Narodne radikalne stranke i Demokratske stranke) na prvim izborima održanim u Kraljevini SHS novembra 1920. godine. Zbog antidržavnog delovanja zabranjena je krajem 1920. godine. Partija je prešla u ilegalu, ali je formirala i svoje legalno krilo -januara 1923. godine stvorena je Nezavisna radnička partija Jugoslavije (NRPJ), koja je i sama ubrzo zabranjena.

Na osnivačkom i Vukovarskom kongresu nije posebno bilo reči o nacionalnom pitanju.

**Delegati na osnivačkom kongresu Komunističke partije u Beogradu**

Socijaldemokratske partije jugoslovenskih pokrajina (BiH, Hrvatske, Slovenije, Dalmacije, Srbije), kao i socijalističke grupe koje su učestvovale u stvaranju KPJ, pozdravile su, uz izvesne razlike, "›narodno jedinstvo›", odnosno ujedinjenje Srba, Hrvata i Slovenaca, i centralističko državno uređenje. Ovi, prilikom osnivanja KPJ neupitni stavovi o novostvorenoj državi, biće dovedeni u pitanje tek sa jačanjem proboljševičke struje u KPJ od početka 1921. godine, što će dovesti do francijskih borbi unutar partijskog rukovodstva.

NARODNO JEDINSTVO i jedinstvenu državu branili su istaknuti komunisti, poput Filipa Filipovića (jednog od osnivača i prvog sekretar KPJ, i izabranog gradonačelnika Beograda na komunističkoj listi, koga je policija sprečila da preuzme dužnost jula 1920. godine), kao i Sime Markovića, koji je bio i poslanik u prvom sazivu jugoslovenske skupštine. Tako su i teze Drugog kongresa Kominterne o "›nacionalnom i kolonijalnom pitanju›", objavljene avgusta 1920. godine u „Radničkim novinama“, ostale gotovo bez ikakvog odjeka u rukovodstvu KPJ. U to vreme je u fokusu bio sukob oko organizacije i načina delovanja partije, vođen između proboljševičke struje i tzv. centrista, koji su osporavali predvodničku ulogu ruskih boljševika i protivili se revolucionarnim metodama, posebno individualanom teroru (atentatima i sl). Krajem 1920. godine pobedu su odneli "›pravoverni›", dok su centristi, čiji je jedan od lidera bio i poznati političar, socijalista Dragiša Lapčević, isključeni iz partije. Ekstremno krilo komunista (tzv. Crvena pravda) organizovalo je i izvršilo atentat na ministra unutrašnjih poslova Milorada Draškovića jula 1921. godine (atentator je bio Alija Alijagić). Prethodno je pokušan i atentat na prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića. Na formiranje stavova KPJ o "›nacionalnom pitanju›" uticali su, osim stavova Kominterne koja je kritikovala pasivnost jugoslovenskih komunista po ovom pitanju, i pogledi hrvatskih književnika i komunista Miroslava Krleže i Augusta Cesareca, koji su smatrali da su nacionalna i socijalna (klasna) revolucija međusobno organski povezane.

* * * * * * * * * * * * *

Srpskom narodu nametnuta uloga onog koji ugnjetava

NA TREĆOJ ZEMALjSKOJ konferenciji KPJ, održanoj u Beogradu decembra 1923. godine, ‘’nacionalno pitanje’’ izbija u prvi plan. Nešto pre toga, na konferenciji Balkanske komunističke federacije u Berlinu zaključeno je da agrarno i nacionalno pitanje treba da predstavljaju osnovu komunističke politike na Balkanu. Na konfereciji u Beogradu je najpre osuđena "›hegemonistička politika srpske buržoazije›". U skladu sa konceptom "›ugnjetenih naroda›" i "›naroda ugnjetavača›", srpskom narodu (tačnije njegovoj političkoj eliti) određena je uloga onoga koji "›ugnjetava›" ostale narode i nacionalne manjine u Kraljevini SHS, i na tom "›ugnjetavanju›" stiče ne samo političku, već i ekonomsku i finansijsku prednost. Sledstveno komunističkom partijskom narativu, srpska buržazija je optužena da je pre rata sprovodila "›zavojevačku kolonijalnu politiku›" u Makedoniji i prema Albaniji, te da "›parazitski živi›" od tlačenja ostalih naroda u jugoslovenskoj državi, da "›uništava autonomiju Crne Gore›" i "›nasilnim istrebljenjem i asimilacijom srbizira Makedoniju›". Ta srpska "›hegemonija›" je, po komunistima, bila legalizovana Vidovdanskim ustavom iz 1921, pa je zato jedan od ključih zadataka komunista bila borba protiv takvog ustava.

**Filip Filipović (stoji) sa Đurom Salajem u zatvorskoj bolnici 1922. godine.**

Komunisti su kao reakciju na "›srpski hegemonizam›" videli "›nacionalno odbrambeno okupljanje›", čiji su glavni faktor postale seljačke mase, posebno u Hrvatskoj (imali su u vidu političku snagu Hrvatske republikanske seljačke stranke Stjepana Radića, čiju je socijalnu bazu činilo upravo hrvatsko seljaštvo). Zato je naročito isticana kominternovska parola o "›radničko-seljačkim vladama›", odnosno potreba da komunisti za svoju revoluciju pridobiju seljačke mase. Interesantno je primetiti da je Srbija otuptuživana da je vodila "›kolonijalnu politiku›", što je samo po sebi nonsens. Narod koji se gotovo čitav jedan borio za sopstvenu slobodu, a zatim da tu slobodu sačuva od nasrtaja Austrougarske monarhije i njenih balkanskih saveznika, nije imao ni ambicija, ali ni resursa, da sprovodi kolonijalnu agendu prema susednim narodima, što, uostalom, nije ni bilo moguće, imajući u vidu opšti evropski i regionalni kontekst tokom 19. i početkom 20. veka.

VOĐENA POMENUTIM stavovima, KPJ (tada, formalno, kao NRPJ) usvaja stategiju koja će odrediti pravac delovanja komunista u narednom periodu kada je reč o nacionalnom pitanju: pravo naroda na slobodno otcepljenje i obrazovanje svoje posebne države, odnosno na priključenje svojoj nacionalnoj državi (u slučaju nacionalnih manjina – Albanaca, Mađara itd). Ovim su udareni ideološki temelji politike razaranja jugoslovenske države, pre svega srpskog etničkog prostora, mada je neophodno ukazati da komunisti nisu izričito pozvali na razbijanje države. Naime, precizirano je da, iako je pravo na otcepljenje priznato, otcepljenje nije uvek svrsishodno. Ovakav stav zaokružen je formulacijom da će svaki narod u državi imati pravo da slobodno odluči o svom odnosu prema ostalim delovima i državi u celini. Dakle, i pored ublažene retorike, ideološki temelji politike razgradnje jugoslovenske države nisu dovođeni u pitanje.

Ideja komunista bila je da se na bazi "›slobodnog opredeljenja›" naroda dođe do "›dobrovoljnog federativnog državnog ujedinjenja›", za razliku od ujedinjenja pod "›prisilom›" i "›hegemonijom›" srpske buržoazije.

* * * * * * * * * * * * *

Hrvatski komunisti traže samostalnost za sever Vojvodine

ŽESTOKA BORBA u okviru partijskog rukovodstva, međutim, iza ovih naizgled jasnih i jedinstvenih stavova, odvijala se upravo po pitanju odnosa prema "›nacionalnom pitanju›".

Glavni spor se vodio oko načina rešavanja "›nacionalnog pitanja›" - u okviru postojeće države, odnosno revizijom postojećeg ustava; ili radikalno, prihvatanjem komiternovskog koncepta, formiranjem radničko-seljačkih vlada, odnosno jedinstvenog fronta radnika i seljaka, i posledično komunističke federacije balkanskih naroda. Prvu grupu (tzv. desnicu) predvodio je Sima Marković, a slično gledište imao je i Filip Filipović, dok su drugu grupu (tzv. levicu), koja je prihvatala stavove Kominterne, činili od poznatih komunista Đuro Cvijić, Triša Kaclerović, Kosta Novaković i Moša Pijade. Sam Sima Marković je donekle izmenio svoje ranije stavove, pa više nije govorio o trima plemenima jednog naroda, već je smatrao da su Srbi, Hrvati i Slovenci posebne nacije.

**Komunisti su pokušavali da pridobiju Stjepana Radića**

TREĆA ZEMALjSKA konferencija organizovana je u vreme kada su ovi sukobi bili na vrhuncu, te otuda kompromisni stav o kome je već bilo reči (pravo na otcepljenje, ali bez pozivanja na dezintegraciju države). Na raspre u vrhu KPJ uticale su i stavovi Balkanske komunističke federacije o tome da je Kraljevina SHS nastala kao rezultat nepravednih mirovnih ugovora. Pred komuniste je stavljen zadatak da se protiv tih ugovora bore, što je, posledično, značilo rušenje jugoslovenske države.

U toku diskusija o nacionalnom pitanju pojavljivali su se i krajnje radikalni zahtevi.

**Sima Marković je branio narodno jedinstvo i zajedničku državu**

Tako hrvatski komunista, pristalica levice, Ante Ciliga govori o formiranju nacionalnih vojski, odnosno o jugoslovenskoj konfederaciji, što ga je suštinski približilo zahtevima Radićeve stranke. Zato je i insistirao da NRPJ što pre započne pregovore sa Radićevom HRSS. Ciliga je otišao tako daleko, da je pored zahteva za samostalnom Makedonijom, istakao i zahtev za samostalnim Bosnom, Crnom Gorom i Vojvodinom. Tako bi se zamišljena konfederacija, uz Srbiju, Hrvatsku, Dalmaciju i Sloveniju, sastojala od osam jedinica. Valja napomenuti da je Ciliga tražio samostalnost samo za severni deo Vojvodine, što možda implicira da Srem nije smatrao njenim delom (nešto kasnije je upotrebljen termin Vojvodina).

* * * * * * * * * * * * *

Rezolucija Kominterne poziva na razbijanje kraljevine SHS

SIMA MARKOVIĆ je Ciligu optužio da zastupa "›sitnoburžoaski hrvatski nacionalizam›".

Filip Filipović se zalagao za rešavanje nacionalnog pitanja u prvoj fazi, kroz široke pokrajinske autonomije u okviru postojeće države (mada nije odbaciovao pravo na otcepljenje), dakle stanovište blisko Simi Markoviću. U drugoj fazi, nacionalno pitanje bi, po Filipoviću, konačno bilo rešeno kroz stvaranje balkanske federacije radničko-seljačkih republika. Nemoguće je ne primetiti da su radikalni zahtevi za rešavanje "›nacionalnog pitanja›" (federalističko-konfederalistički model) uglavnom dolazili iz redova hrvatskih komunista.

Iako je donekle kompromisna rezolucija o nacionalnom pitanju Treće zemaljske konferencije usvojena na referendumu članstva KPJ, desnica je nastavila da radi protiv nje. Reagovala je Kominterna, formiranjem posebne komisije za razrešenje sukoba u KPJ, ali i usvajanjem rezolucije o nacionalnom pitanju u Srednjoj Evropi i na Balkanu (koja se najviše odnosila na Kraljevinu SHS), na svom znamenitom Petom kongresu u Moskvi jula 1924. godine.

MOSKVA PODRŽAVA IZDVAJANjE MAĐARA

SA TEZOM da je jugoslovenska država „imperijalistička država“ Srbija, koja je „okupirala“ sve druge narode, u kojoj ti narodi nemaju nikakvog interesa da žive, jugoslovenski problem posmatran je iz Moskve kao najdelikatniji, a položaj te države kao najranjiviji. Razbijanjem Jugoslavije oslabio bi neprijateljski južni bok Sovjetske Rusije i zadovoljili bi se interesi bugarskih komunista i njihova večita težnja da izdvoje delove Makedonije iz sastava Jugoslavije i Grčke.

Na Petom kongresu prihvaćen je zaključak da u Jugoslaviji „postoji masovni pokret protiv nacionalnog ugnjetavanja“, u svim njegovim oblicima, i masovni pokret za pravo samoopredeljenja, te da nacionalno pitanje ima „aktuelno i oštro obeležje“. Zbog toga se opšte geslo u vezi sa pravom na samoopredeljenje, koju ističe KPJ, „mora izraziti u obliku izdvajanja Hrvatske, Slovenije i Makedonije iz sastava Jugoslavije“. Komunisti će, osim toga „podržati“ prava na otcepljenje Mađara i „borbu albanskog naroda za nezavisnost“. Kad je u pitanju slovenačko i hrvatsko stanovništvo u oblastima koje je okupirala Italija, ne traži se izdvajanje tih oblasti od Italije, već samo „kontakti“ KPJ i KP Italije i njihova „propaganda“ i agitacija „u duhu spomenutih parola“.

Kako je došlo do toga da je među pet balkanskih i srednjoevropskih država odlučeno jedino da se dezintegriše Jugoslavija i izdvoje pojedine nacionalne države? U raspravi na Petom kongresu, Dmitri Manuilski je ceo problem izlagao sa gledišta kritike mišljenja Sime Markovića, izdvajajući ga na takav način iz ukupne politike KPJ o nacionalnom pitanju da je sam Marković to okarakterisao kao „falsifikat i lažno predstavljanje“.

U REZOLUCIJI SE izričito napominje da nacionalno pitanje u Kraljevini SHS nije pitanje revizije Vidovdanskog ustava (čime su odbačeni stavovi desnice u KPJ), i direktno se poziva na razbijanje Kraljevine SHS, stavom da parola o pravu naroda na samoopredeljenje treba da bude izražena kroz izdvajanje Hrvatske, Slovenije i Makedonije iz Kraljevine SHS i formiranje posebnih država.

**Miroslav Krleža je bitno uuticao na stav partije o nacionalnom pitanju**

Rezolucija Kominterne je samo zaoštrila sukobe frakcija u KPJ. Desnica predvođena Životom Milojkovićem bila je čak protiv pomaganja nacionalnog pokreta u Makedoniji (zapravo separatističkog pokreta predvođenog probugarskom organizacijom VMRO), ispravno verujući da je taj pokret eksponent velikobugarske politike, i da mu je krajnji cilj prisajedinjenje Makedonije Bugarskoj.

**Delegati Drugog kongresa KPJ, juna 1920. godine u radničkom domu u Vukovaru**

Ulaskom Radićeve HRSS u Seljačku internacionalu juna 1924. godine ojačale su pozicije levice, koja se zalagala za jedinstveni front radnika i seljaka, ali je posle izlaska Radića iz boljševičke orbite krajem iste godine, ponovo ojačala pozicije desnice u KPJ.

* * * * * * * * * * * * *

Od Bečkog do Drezdenskog kongresa KPJ (1926-1928)

JUGOSLOVENSKI KOMUNISTI POD STROGOM KONTROLOM KOMINTERNE

KONFUZIJU i sukobe oko rešavanja "›nacionalnog pitanja›" u KPJ, koja je nastavljena i posle usvajanja rezolucije na Trećoj zemaljskoj konferenciji, pokušali su da svojom intervencijom razreše najviši organi SSSR-a i Kominterne (svesni značaja jugoslovenskog prostora u svojim geopolitičkim planovima). Tako se lično Josif Visarionovič Staljin marta 1925. godine pozabavio ovim pitanjem na sastanku Jugoslovenske komisije Izvršnog kometeta Komunističke internacionale (IKKI).

Staljinovo stanoviše počivalo je na tezi da boljševici nikada nisu odvajali nacionalno od revolucionarnog pitanja. Što se jugoslovenskog pitanja tiče, Staljin je smatrao da je potrebno forsirati dva principa: bespogovorno pravo naroda na samoopredeljenje do otcepljenja, ali i prano na nacionalno-teritorijalanu autonomiju onih naroda koji ne žele otcepljenje od jugoslovenske države. Dakle, prvi čovek sovjetskih boljševika donekle je uvažio različita stanovišta jugoslovenskih komunista, napominjući, pritom, da su za konačno rešenje "›nacionalnog pitanja›", neophodna pobeda revolucije i obaranje buržoazije sa vlasti. I Predsedništvo IKKI je aprila 1926. godine u svojoj rezoluciji izričito da je pravo naroda na samoopredeljenje do otcepljenja osnovni metod borbe protiv "›srpskog velikodržavnog nacionalizma›".

**Staljin na moskovskom Trgu Sverdlova u vreme kongresa KPJ**

PRITISAK IZ MOSKVE donekle je urodio plodom, i frakcijske borbe su privremeno stišane (ne i prevaziđene), pa su se stekli uslovi za sazivanje Trećeg kongresa KPJ u Beču juna 1926. godine. Na kongresu su uočeni određeni propusti u iskorišćavanju nacionalnih i drugih suprotnosti u državi. Tako se navodi da u Makedoniji partija nije adekvatno iskoristila unutrašnje sukobe u VMRO do kojih je došlo posle ubistva njenog vođe Todora Aleksandrova (za koje je, uzgred, optužena levica u organizaciji, povezana sa SSSR-om). U Vojvodini nije iskorišćeno nezadovoljstvo radnika najvećim poreskim opterećenjem ovih oblasti, velikom nezaposlenošću, kao i ‘’ugnjetavanje nacionalnih manjina’’ (Mađara i Nemaca) od strane vladajuće (srpske) buržoazije. U Crnoj Gori je trebalo podržati levo, prokomunističko, krilo među crnogorskim federalistima.

Konstatuje se da je "›politika nacionalnog ugnjetavanja i ekonomskog tlačenja nesrpskih nacija od strane srpske buržoazije›" dovela do omasovljenja nacionalnih pokreta, koje, međutim, predvode njihove nacionalne buržoazije sklone stalnim kompromisima sa vladajućom srpskom buržoazijom. Kao primer se navodi ‘’kapitulacija Radića’’ (misli se sporazum sa radikalima 1925. godine), ali i saradnja muslimanske organizacije Džemijet, Slovenske ljudske stranke, kao i nemačkih i mađarskih nacionalista u Vojvodini sa srpskom vlašću. Crnogorski federalisti se optužuju da su napustili revolucionarni metod i priklonili se legalnoj borbi kroz institucije.

* * * * * * * * * * * * *

Stvaranje jaza između Srba i drugih naroda u Kraljevini

NA TREĆAM KONGRESU je posebno istaknuto da KPJ jedina zastupa "›neograničeno pravo na samoopredeljenje naroda, o otcepljenja›", i navode se konkretni zadaci partije: da se bori za građansku ravnopravnost; neograničenu upotrebu maternjeg jezika; obavezno školovanje na maternjem jeziku o državnom trošku; protiv "›nasilnog srbiziranja nesrpskih krajeva›" putem kolonizacije stanovništva; protiv politike većeg poreskog opterećenja "›nesrpskih krajeva›"; kao i protiv Vidovdanskog ustava. Kao ključna parola za potpuno rešavanje "›nacionalnog pitanja›" ponovo je istaknuta Federacija radničko-seljačkih republika na Balkanu. Iz navedenih odluka uočljivo je da je kongres prihvatio stavove levice, ali bez dodatnog antagonizovanja unutrašnjih sukoba. KPJ je zapravo ponovila svoj stav podrške nacionalnom separatizmu i, na indirektan način, dezintegraciji jugoslovenske države.

Valja napomenuti da su, paralelno sa raspravama i sukobima unutar rukovodstva KPJ, i na relaciji Kominterna-KPJ, komunisti veoma aktivno radili na terenu, ne bi li u najvećoj meri sproveli svoja programska načela. Konkretni cilj tih aktivnosti, prema evidenciji jugoslovenskih vojnih, policijskih i diplomatskih organa bio je da se stvori što veći jaz između Srba sa jedne, i Hrvata, Makedonaca, Crnogoraca i drugih, sa druge strane.

**Sekretarijat Kominterne iz tridesetih - sede: Dimitrov, Toljati, Florin - stoje: Kuzin, Mamulski, Gotvald i Pieck**

OSIM TOGA, trebalo je pridobiti viđenije ljude iz opozicione sredine, kao i neke oficire, članove organizacije Bela ruka (organizacija oficira protivnika Crne ruke koja je likvidirana na Solunskom procesu 1917. godine). U Zagrebu je trebalo otvoriti poseban centar, čiji bi glavni zadatak bio sprečavanje bilo kakvog sporazumevanja između Radića i vlade u Beogradu. Posebno važni ‘’objekti’’ delovanja bili su Vojska, ministarstva spoljnih i unutrašnjih poslova, štampa i ruska emigracija. U Vojsci je trebalo razbiti predubeđenje protiv SSSR i ponovo uspostaviti stare savezničke veze.

U Ministarstvu inostranih dela trebalo je pridobiti struju koja je za saradnju sa Rusima, kojoj je, po mišljenju boljševičkih agenata, pripadao i ministar Ninčić, za razliku od tvrdokornih protivnika saradnje koju je predvodio predsenik vlade Nikola Pašić. Među kozacima (emigrantima u Kraljevini SHS) formirane su ‘’ćelije’’ čiji je zadatak bio da ‘’organizuju ozbiljnu struju po pitanju povrataka u SSSR’’ i da ‘’pokrenu pitanje o pregovorima sa predstavnicima Sovjetske Rusije›". Komunisti su uspostavili veze sa redakcijama "Politike", "Epohe" i "Vremena", a posebno su računali na "saosećanje" hrvatske štampe. Celokupni akciju finansirala je Moskva. Na jednom od sastanaka Politbiroa sovjetske partije odlučeno je da se novčana potpora jugoslovenskim komunistima poveća na 250.000 zlatnih rubalja. Kako su sugerisali obaveštajni izvori, došlo je i do promena u organizaciji i delovanju balkanskih komunističkih partija.

* * * * * * * * * * * * *

„Kontrolna trojka“ iz Moskve nadgleda članstvo

RAD NA BALKANU je krajnje centralizovan i stavljen pod strogu kontrolu Kominterne. Još septembra 1924. godine Izvršni kometet Komunističke internacionale (IKKI) je, s obzirom na ilegalne uslove rada, utvrdio novu shemu organizacije balkanskih komunističkih partija. U svakoj balkanskoj državi formiran je "›mesni komitet›" sastavljen od jedanaest članova i podeljen na dva dela: aktivni, sa stalnim boravkom u dotičnoj državi i konspirativni, koji može biti i u inostranstvu. U okviru svakog komiteta su obrazana dva ‘’kolegijuma’’: agitacioni, čiji je glavni zadatak bio propagandni rad u dotičnoj državi (koji su sprovodili kadrovi za to posebno obučeni u Moskvi), posebno među đacima, u vojsci i policiji, među železničarima i državnim činovnicima; i vojni kolegijum, koji se sastojao od tri člana (po mogućstvu oficira) i jednog instruktora iz Sovjetske Rusije, a čiji su zadaci bili nabavka i skladišti oružja i municije, snabdevanje tim naoružanjem revolucionarnih trupa (u vreme pobune), pripremanje oružanih ustanaka i obaveštajni rad. Osim ovih komiteta, u svakoj državi je postavljena "›kontrolna trojka›" za strogo poverljivu kontrolu nad članstvom i trošenjem novca, a identitet članova "›trojke›" je bio nepoznat onima nad kojima je kontrola vršena.

**Kominterna je Đuru Đakovića dovela na čelo partije**

IZMEĐU TREĆEG i Četvrtog kongresa KPJ (1926-1928) frakcijske borbe su pretile da razore partiju. Osim toga, polako su se sa vrha prelivale na samu bazu komunističkog pokreta. U isto vreme dolazi do dalekosežnih koncepcijskih promena i u samoj Kominterni (koja je u tom periodu podupirala kompromisno rukovodstvo KPJ): sovjetska partija preuzima primat, jača birokratski dogmatizam i centralizam, ostale komunističke partije se obavezuju da po svaki cenu i na svaki način ‘’brane SSSR’’ u trenutku kada se očekivao "›imerijalistički rat›" protiv prve zemlje socijalizma (očekivanje koje je poprimalo histerične razmere).

Ovo "›zatezanje kontrole›" od strane Moskve, imalo je suštinske veze i sa rasplamsavanjem unutarpartijske borbe u sovjetskoj partiji, odnosno sa početkom obračuna Staljina sa svojim konkuretima i oponentima, pre svega sa Lavom Trockim. Kominterna je zamerala obema frakcijama u KPJ, smatrajući da su u osnovi rascepa lični sukobi i borba za vlast.

Smenila je staro rukovodstvo, i postavila novo na čelu sa Đurom Đakovićem. Kao posledica frakcijskih borbi i gotovo bezvlašća, rukovodstvo partije nalazilo se u Zagreb, a na čelu zagrebačke organizacije komunista nalazio se Josip Broz Tito, koji će kasnije postati sekretar Pokrajinskog komiteta za Hrvatsku i Slavoniju. Politička situacija u zamlji je bila krajnje zaoštrena posle skupštinskog atentata na poslanike Hrvatske seljačake stranke koje je izvršio radikalski poslanik Puniša Račić 20. juna 1928. godine.

* * * * * * * * * * * * *

Partija priznaje pravo na oružani ustanak

U OVAKO NAPETIM okolnostima organizovan je Četvrti kongres KPJ u Direzdenu oktobra 1928. godine. Na ovom kongresu, koji se smatra ključnim kada je u pitanju opredeljenje komunista prema "›nacionalnom pitanju›", konačno je likvidirano frakcionaštvo u rukovodstvu (obe frakcije). Sima Marković je kapitulirao, i napustio strukture KPJ. Isključen je iz partije 1929. godine, ali je vraćen odlukom organa Kominterne 1935. godine. Živeo je i radio u SSSR, gde je okončao svoj život u Staljinovim "›čistkama›".

Streljan je 1939. godine (pre toga je ponovo isključen iz KPJ). Postoje indicije, mada nikada nedvosmisleno dokazane, da ga je Josip Broz, koji se tada nalazio u Moskvi, lično denuncirao. U atmosferi "›čistki›" jedna reč je mogla koštati glave. Obračun sa Simom Markovićem može se posmatrati i ako obračun sa starim srpskim socijademokratskim kadrovima u KPJ, koji su, uglavnom i pripadali desnici. Posle toga KPJ je u potpunosti prihvatila kominternovsku liniju po svim pitanjima.

**Šef italijanskih komunista Palmiro Toljati je kontrolisao rad Drezdenskog kongresa**

U jednom od prvih dokumenata sa Četvrtog kongresa, komunisti gotovo da slave atentat u skupštini (‘’pokolj u beogradskom parlamentu’’, kako ga zlurado nazivaju) – on je značio "›posmrtni marš za Radićevu sporazumašku politiku›", ali i "›početak ubrzanog razgolićavanja i sužavanja baze hegemonije velikosrpske buržoazije›". U dokumentima kongresa govori se o "›sve većem ugnjetavanju hrvatskog naroda›", "›divljačkom okupatorskom režimu velikosrpske buržoazije›" u Crnoj Gori, "›asimilatorskoj i denacionalizatorskoj›" politici u Makedoniji ("›posrbljena Makedonija ima da služi kao strateška baza za hegemoniju velikosrpske buržoazije na Balkanu›").

**Drezden u vreme održavanja IV kongresa KPJ**

ISTI REŽIM kao u Makedoniji "›velikosrpska buržoazija›" sprovodi i prema albanskom narodu koji se našao u jugoslovenskim granicama. Takođe se govori o "›mađarskoj teritoriji u Severnoj Vojvodini anektiranoj Jugoslaviji›", pod istim optužbama za sprovođenje politike denacionalizacije. Novina u odnosu na ranije zaključke je ta što se u dokumentima Drezdenskog kongresa, osim prava ma samoopredeljenje do otcepljenja, "›ugnjetenim narodima›" priznaje i ‘’pravo na oružani ustanak protiv nacionalnog ugnjetavanja›". Kongres je nedvosmileno pozvao na aktivno pomaganje svih pokreta i akcija koje vode ka nezavisnoj Hrvatskoj, Sloveniji i Crnoj Gori i nezavisnoj i ujedinjenoj Makedoniji (misli se na sva tri dela – Vardarski, Pirinski i Egejski).

Partija poziva i na solidarnost sa separatističkim i šovinističkim pokretom kakav je bio albanski Kosovski komitet, kao i na pomoć ‘’radničkog pokreta’’ borbi ‘’raskomadanog i ugnjetenog albanskog naroda’’ za stvaranje nezavisne i ujedinjene Albanije. Iako izričito nije pomenuto, sve ukazuje na podršku partije pripajanju Kosova i Metohije Albaniji. Pravo na otcepljenje priznaje se i mađarskoj manjini u "›severnoj Vojvodini›".

Zaključci Drezdenskog kongresa ukazuju na radikalni zaokret KPJ po "›nacionalnom pitanju›" posle obračuna sa frakcijama i pobede separatističke struje, potpunom prihvatanju strategije Kominterne o razbijanju Kraljevine SHS, koje se sada propagira kao ključni cilj komunista, ogoljeno i "›bez rukavica›".

* * * * * * * * * * * * *

Kominterna i SSSR traže saveznike za svrgavanje kralja Aleksandra

MAKEDONSKO I HRVATSKO PITANjE U RALjAMA BOLjŠEVIKA

ČINI da je od svih nacionalnih pitanja u Kraljevini SHS, boljševike, a samim tim i domaće komuniste, najviše zanimalo makedonsko i hrvatsko pitanje – makedonsko u kontinuitetu, zbog, kako su ocenjivali, revolucionarnog potencijala, pre svega VMRO (Unutrašnja makedonska revolucionarna organizacija). S druge strane, Hrvati kao najveći narod posle Srba, sa izraženim težnjama za samostalnošću, koje su počivale na što stvarnoj, što fiktivnoj ideji o "›hiljadugodišnjoj državotvornosti›" hrvatskog naroda, kao i sa jakom političkom organizacijom oličenom u HRSS Stjepana Radića, svakako su predstavljali najznačajniji destabilizirajući faktor u Kraljevini SHS, sa nekada otvorenim, ali uglavnom prikrivenim separatističkim tendencijama.

Boljševici su se, pre svega, fokusirali na saradnju sa VMRO, želeći da iskoriste remetilački potencijal organizacije. Prve kontakte sa sovjetskim predstavnicima, predstvnici VMRO su, koliko je nama poznato, uspostavili u Berlinu na leto 1922, a zabeležila ih je britanska obaveštajna služba. Tada je jedan od članova Centralnog komiteta VMRO Aleksandar Protogerov posetio sovjetskog trgovinskog predstavnika. Tom prilikom su Protogerov i Toma Karajovov sovjetskom predstavniku uručili dokument u kome se ističe da je VMRO protivnik "›srpskog imperijalizma›", i da se u tome ciljevi organizacije poklapaju sa ciljevima KPJ. Kada se sve to ima u vidu, jasno je da su interesi Sovjetske Rusije, Makedonaca i "›njihovih albanskih prijatelja›" – identični.

**Stjepan Radić je u emigraciji pored hrvatskih, zastupao i makedonske interese**

Ako bi Moskva materijalno pomogla makedonsku organizaciju, moglo bi doći do dogovora o zajedničkoj akciji u cilju svrgavanja kralja Aleksandra i stvaranja "›velike federalne republike›", koja bi uključivala "›nezavisnu ili autonomnu›" Makedoniju, Albaniju i Bugarsku sa republikanskim uređenjem. Protogerov je, posle ovih razgovora, produžio za Đenovu, gde je u toku bila međunarodna konferencija, i gde se, veoma prijateljski, susreo sa Hristijanom Rakovskim, čovekom od velikog uticaja i Lenjinovog poverenja, sa kojim je kasnije imao razgovor i u Rimu. Rakovski je isticao da Makedonce vidi kao "›prirodne saveznike›" SSSR u borbi protiv Jugoslavije i Rumunije.

MAKEDONSKI POKRET bio je podeljen na dva suprotstavljena krila - autonomističko, oličeno upravo u VMRO, i manje uticajno federalističko - oba krila su potporu za svoj rad tražila u Moskvi. U Moskvi su, međutim, znali da autonomisti, a ne federalisti, predstavljaju pravu snagu na koju se mogu osloniti. O tome su govorili i izveštaji sovjetskih agenata. U jednom od njih iz 1923. godine kaže se da VMRO faktički vlada situacijom u "’obe’’ Makedonije (Pirinskoj i Vardarskoj), kao i u samoj Bugarskoj.

Delegacija autonomista koju su činili Dimitar Vlahov i Mihailo Monev posetila je glavni grad SSSR, gde su se susreli sa najvišim partijskim i državnim rukovodstvom - sagovornici su im bili šef spoljne obaveštajne službe Mihail Triliser, komesar za spoljne poslove Georgij Čičerin, Kristijan Rakovski i jedan od rukovodioca Kominterne Karl Radek. Sovjetski rukovodioci su u razgovorima insitirali na "›jedinstvenom makedonskom frontu›" (odnosno ujedinjenju autonomista i federalista). Kao posledica ovih kontakata nastao je dokument pod nazivom Projekat ugovora između VMRO i Ruske Sovjetske Republike od 30. decembra 1923, čiji je autor bio Todor Aleksandrov. U dokumentu se ističe da je glavni cilj VMRO stvaranje ujedinjene Makedonije, koja će postati ravnopravni član Balkanske federacije ili, u krajnjem slučaju, u prvoj fazi, član "›Jugoslovenske federacije›".

Moskva je uspela, makar na kratko, da postigne ono na čemu je od početka insistirala, odnosno da ujedini VMRO-autonomiste, federaliste i bugarske komuniste. Maja 1924. u Beču je postignut sporazum između Sovjeta i VMRO (tzv. Majski manifest), na bazi prethodnih razgovora i projekta sporazuma iz decembra 1923. godine. Međutim, pod pritiskom bugarske vlade, Aleksandrov je kasnije povukao svoj potpis, što je rezultiralo unutrašnjim sukobima u VMRO i njegovim ubistvom avgusta 1924. godine.

* * * * * * * * * * * * *

Moskva svetionik za separatističke pokrete

TRAŽEĆI SAVEZNIKE za svoju antidržavnu politiku, pošto je morao da pobegne iz zemlje jer je pao u nemilost vlade u Beogradu, i Stjepan Radić je, u jednom trenutku, koketirao kako sa VMRO, tako i sa Moskvom. Radić je pobegao jula 1923. godine, jer je protiv njega pokrenuta istraga, zvanično zbog uvreda izrečenih na račun kraljice Marije Karađorđević. Tajno, uz pomoć hrvatskih emigranata i saradnika mađarske obaveštajne službe, prešao je u Mađarsku. Iz Mađarske je otputovao za Beč, a iz Beča je sredinom avgusta otputovao za London, gde se zadržao do kraja decembra, da bi se ponovo vratio u Beč. Iz Beča je tajno, u automobilu koji mu je stavilo na raspolaganje sovjetsko predstavništvo, preko Berlina otputovao za Moskvu, u kojoj je boravio od juna do avgusta 1924. godine.

U emigraciji je počeo da menja taktiku i da se zalaže za konfederaciju nezavisne Hrvatske sa Srbijom, dok je za Sloveniju, Makedoniju, Banat, Bačku i Bosnu i Hercegovinu predlagao referendum na kome bi se izjasnile da li će ostati uz Srbiju ili stvoriti konfederaciju sa Hrvatskom. U emigraciji u Londonu nastupao je ne samo kao predstavnik Hrvatske već i ostalih oblasti, uključujući i Makedoniju. U Beču se tajno sastajao sa predstavnikom VMRO Naumom Tomalevskim, koji je hteo da sazna Radićeve stavove o "›makedonskom pitanja›" i ispita mogućnost saradnje sa Hrvatima u pripremi pobune u Kraljevini SHS. Radić mu je saopštio da je njegova stranka pacifistička, da nema potrebe za revolucionarnim prevratom u Makedoniji, već da je stanje takvo da je potrebno samo da na sledećim izborima dobije poverenje tamošnjeg stanovništva, i da će time biti zagarantovana potpuna autonomija Makedonije. Ipak je nagovestio da, s obzirom na borbeni mentalitet Makedonaca, oružana pobuna nije isključena, što bi se odmah prelilo na Hrvatsku, i u tom bi se slučaju on, kao vođa Hrvata, "›povinovao narodnoj volji."

**Sovjeti su prvi kontak sa VMRO-m uspostavili sa Aleksandrom Protogerovim, najodgovornijim za ratne zločine u Srbiji**

PRILIKOM POSETE Moskvi, Radić, pošto je pristupio Seljačkoj internacionali, zatražio je sovjetsku podršku za svoj projekat preuređenja Balkana, po kome bi Makedonija bila izdvojena iz Kraljevine SHS i pripojena Bugarskoj, koja bi trebalo da pomogne Hrvate u borbi sa Srbijom za "›ekonomsku i političku samostalnost›". Od Sovjeta je tražio pomoć za rešavanje "›jadranskog pitanja’’ na štetu Italije, ali i za stvaranje "›Dunavske federacije’’, u koju bi ušle Hrvatska, Bugarska, Mađarska i Srbija (ukoliko se odrekne monarhije), ali bez Rumunije (sa kojom je SSSR bio u neprijateljskim odnosa zbog pitanja Besarabije). Međutim, po povratku u zemlju Radić je uhapšen. U zatvoru je priznao državno ustrojstvo i formirao vladu sa radikalima, u kojoj je postao ministar prosvete.

Za KPJ ovo je bio čin izdajstva. Jasno je da je Radićevo obraćanje Moskvi bilo više taktičke prirode, nego strateško opredeljenje. Ipak, ono ukazuje da je Moskva predstavljala svojevrsni "›svetionik›" za sve separatističke, na ovaj ili onaj način, antiversajske pokrete na Balkanu i u Kraljevini SHS. Sama Moskva je previše očekivala od svojih balkanskih saveznika. Njen front nezadovoljnika na Balkanu se brzo urušio, ali ne i njena politika destabilizacije balkanskog prostora.