DUHOVNIK I NARODNI PROSVETITELJ: Osamsto pedeset godina od rođenja Svetog Save

NESUMNjIVO je da je najvažnija i najdublja spoznaja u životu mladog monaha Save Nemanjića bilo to da svoj nagon ka pustinožiteljstvu zameni sa konceptom opštežiteljstva do čega je došao kada su on i njegov otac, monah Simeon na Atosu krenuli u akciju da tu podignu prvi srpski manastir Hilandar.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

Koliko god je dotle Savin uticaj na oca bio značajan da ratnik i vladar Stefan Nemanja raskine sve svetovne prepreke da bi našao mir u Gospodu, toliko je i Simeonova prisutnost na Atosu i njegovo uporno zalaganje za izgradnju Hilandara uticalo na Savu da shvati da je apostolska misija prema poluhristijanizovanom stadu vernika iz njegove rodne grude i nesebično duhovno zalaganje za njihovo kolektivno spasenje daleko važniji hristološki podvig od svog ličnog opredeljenja za isihastičko-pustinjaški raskid svih svetovnih veza radi spasenja sopstvene duše. Tom zavetu je Sava Nemanjić ostao veran celog svog života i ta duhovna misija mu je pomogla da i u njegovim diplomatskim i državničkim aktivnostima, a i u njegovom narodnom prosvetiteljstvu dostigne visine najzaslužnijeg srpskog svetitelja.

Samim tim što je kao privilegovani sin srpskog vladara još u mladosti voljno napustio sve svetovne privilegije koje su mu po rođenju pripadale i zamenio ih za atosku monašku rizu i što se time proslavio svugde u hrišćanskom svetu, davalo mu je u svim njegovim misijama značajnu psihološku prednost, jer se on u toku svih tih susreta i pregovora nije borio ni za šta od lične koristi, nego jedino za ravnopravno mesto svoga naroda pod suncem. I to što je postigao već se preko osam i po vekova očuvalo u njegovom narodu. Da njega nije bilo na početku XIII veka, najverovatnije bi Srbi danas kao narod bili u istoj kategoriji sa Asircima i Vaviloncima, kojih na svetskoj istorijskoj sceni više nema.

* * * * * * * * * * * * *

OPSEDNUTOST ČISTOTOM ISPOSNIČKOG ŽIVOTA: Duhovno verski zanos najmlađeg sina velikog župana Stefana Nemanje

U SRPSKOJ istoriografiji je već mnogo pisano o uspesima atoskog monaha Save Nemanjića u širenju pravoslavlja po srpskim zemljama i stvaranju autokefalne srpske pravoslavne crkve, no skoro svugde se to uglavnom predstavlja kao odraz njegove velike lične pobožnosti i predanosti hrišćanskom narodnom prosvetiteljstvu. Jedan od glavnih razloga za to je da se skoro svi pisani podaci o njegovim životnim delatnostima nalaze u sačuvanim primarno hagiografskim spisima o Stefanu Nemanji i njemu u kojima su njihove brojne životne i u suštini političko-državničke aktivnosti prikazane kao potvrda njihovog upornog stremljenja ka svetiteljstvu, što prilično senči, zamagljuje i zapostavlja činjenice da je većina tih uspeha postignuta u dugim i intenzivnim pregovorima sa raznim svetovno orijentisanim moćnicima toga doba, čije su akcije i odluke uglavnom proizilazile iz njihovih specifičnih političkih i državnih interesa.

A analiza svih Savinih postignuća sa te tačke gledišta jasno indicira da je on sigurno i najuporniji i najuspešniji srpski svetovni diplomata za svih osam proteklih vekova od prvenstveno njegovim naporima izvojevane međunarodno priznate srpske državnosti.

Stariji od dvojice primarno hagiografski opredeljenih pisaca Žitija Save Nemanjića, Domentijan Hilandarac (živeo od oko 1210. do posle 1264. godine) je bio jedan od Savinih savremenika i monaških štićenika, koji je oko 1250. godine, na zahtev srpskog kralja Stefana Uroša I Nemanjića napisao žitije o tada već preminulom Svetom Savi, pa potom oko 1264. godine i «Žitije Svetog Simeona» (Stefana Nemanje) bazirano ponajviše na postojećim Savinim kraćem žitiju svoga oca, uključenog kao uvod u Studenički tipik iz 1208. godine, kao i znatno opširnijem spisu o životu Stefana Nemanje, sročenom od njegovog srednjeg sina, kralja Stefana Nemanje II Prvovenčanog.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

I MLAĐI SAVIN životopisac, Teodosije, je isto bio hilandarski monah (živeo od oko 1264. do oko 1328. godine), koji je po sopstvenom priznanju po Domentijanovim uputstvima preradio njegovo «Žitije Save Nemanjića» između 1290. i 1292. godine. A pošto su u to vreme i opštenarodni kult Save Nemanjića, koji je brzinom buknuo među srpskim pučanstvom odmah po polaganju njegovih moštiju 1237. godine u Mileševi i njegovo kasnije osvećenje od strane srpske crkve za trećeg srpskog svetitelja zahtevali veličanje njegove svetosti, ta prerada ranije pisane Domentijanove Savine biografije je, naravno, morala biti temeljno proširena da bi uključila i dela, kojima se hrišćanska svetiteljstva potvrđuju brojnim čudotvorstvima.

Međutim, po proceni mnogih kasnijih istoričara i književnih kritičara Teodosije je i pored svojih žanrovski ustaljenih hagiografskih formulacija bio znatno bolji pisac od Domentijana. Njegov narativni stil pripovedanja podseća na mnogo kasniju vrstu spisateljstva u domenu romana, koje je bogato živopisno predstavljenim, realističnim opisima stvarnih događaja. Pošto je razvoj fabule kod njega često predstavljen dramatično, to liku monaha Save kakvim ga on portretiše daje veće odlike jednog mudrog, fleksibilnog i istrajnog diplomate i državnika.

* * * * * * * * * * * * *

Princ Rastko Nemanjić postaje atoski monah Sava

VLASTELIN Sava Nemanjić je rođen oko 1175. godine kao najmlađi sin srpskog velikog župana Stefana Nemanje i njegove žene Ane kad su oni bili već u poodmaklim godinama starosti, te nije ni čudo da su ga po rođenju roditelji prihvatili kao izuzetno poseban Božji dar i tretirali kao svoje mezimče. Kako je Domentijan zabeležio, Rastko je, poput svoje starije braće, kao dečko prošao kroz rutinu tipičnog obrazovanja vlasteoske dece toga doba, koje je posle sticanja generalne pismenosti uključivalo izučavanje sa tutorima Biblije, gramatike, retorike, aritmetike, geometrije, etike i dogmatike. No još u to vreme on je počeo da pokazuje posebnu naklonost ka raznim crkvenim legendama o hrišćanskim svetiteljima, mučenicima i duhovnim pustinjacima, pretpostavljajući post, molitve i čitanja verskih knjiga mladalačkim razonodama u igri, zabavi i lovu sa svojim vršnjacima.

Očekujući da će se te njegove dečačke verske opsesije ublažiti i nestati kada bude izložen svetovnim problemima upravljanja određenim zemljišnim područjem, otac mu je 1190. godine (kad je on napunio 15 godina) dodelio titulu kneza i dao na upravu Zahumlje.

POŠTO JE RASTKOV najstariji brat Vukan tada već bio poglavar Zete, i Rastko je, uz diskretnu pomoć brata, dve godine uspešno upravljao Zahumljem. Ali sve te nove svetovne upravno-političke odgovornosti nisu ni u kom pogledu umanjile njegov duhovno-verski zanos, jer je i dalje nastavio da čita i sanjari o čarima asketskog monaškog života uz molitve, podvižništvo i post.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

U jesen 1192. godine je došao roditeljima u posetu u Ras i tad je na očevom dvoru sreo atoskog monaha - prosjaka ruskog porekla koji mu je puno pričao o duhovnoj čistoti usamljeničkog isposničkog monaškog života na Svetoj Gori, što je u mladom princu probudilo žarku želju da tamo ode, pogotovo zato što je čuo da se šuška da je vreme da ga roditelji žene. Odlučio da oca i majku zavara izjavom da želi da ide u lov na jelene, da bi tako, zajedno sa tim monahom, uspeo da potajno pobegne na Svetu Goru.

Kad je Nemanja tu sinovljevu varku konačno otkrio, poslao je za njima poteru, koja ga je našla, još uvek nepostriženog, u atoskom ruskom manastiru Pantelejmonu i saopštila mu očevu naredbu da po ceni svojih života moraju da ga vrate u Rašku. Međutim, i njih je mladi princ uspeo da te večeri obilnom gozbom i pićem prevari, što mu je dalo vremena da se te noći u glavnom manastirskom pirgu podvrgne zvaničnom pravoslavnom crkvenom obredu monašenja i da se sledećeg jutra pojavi pred njima već postrižen i u crnoj rizi. A potom je po njima poslao roditeljima svoju odbačenu svetovnu odeću i odsečene vlasi svoje plave kose sa porukom da ne brinu o njemu jer je tim činom postigao svoj najvažniji cilj u životu i postao atoski monah Sava.

* * * * * * * * * * * * *

Savin uticaj na oca da napusti svetovni život

VESTI O DOLASKU imućnog mladog srpskog vlastelina na Atos su već počele da mute i dotadašnje skladne odnose među svetogorskim lavrama, jer je duhovno vođstvo jedne od najuglednijih među njima, grčkog manastira Vatopeda, tad odlučilo da ga po svaku cenu privuče sebi. I Sava je bez oklevanja prihvatio tu ponudu u nadi da će mu već dokazano naklonjeni monaški oci te svetinje blagonaklono dopustiti da se kao bosonogi i u kostret umotani monah-podvižnik nastani negde u atoskoj divljini. Međutim, vispreni iguman te grčke znamenite lavre, prepodobni Teostirikt, svestan moći, bogatstva i jakih političkih veza tadašnjeg srpskog vladara Stefana Nemanje odmah je prionuo na posao da visoko rođenog mladog verskog entuzijastu spretno odvrati od toga, odgovorivši mu strogo da se do tog stepena vrhunskog asketizma na Atosu ne dolazi samo ličnom odlukom i da je on premlad da bi se tako brzo udostojio «vrhunca monaškog ćutanja i usamljenosti». I tako resko poučenom Savi posle te lekcije o nužnoj dugoročnoj pripremi za podvižništvo nije preostalo ništa drugo nego da smerno prihvati da kao obični mladi monah ostane u Vatopedu još punih sedam godina.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

Za to vreme on se bez pogovora posvećivao svim poslovima sebarskog tipa kojima su se bavili mladi i daleko manje obrazovani pripadnici njegovog monaškog bratstva. Izvodio je na ispašu manastirsku stoku, kosio i skladištio travu za njenu zimsku prehranu, prao prljave sudove posle zajedničkih monaških obeda... A povrh toga je nalazio i vremena da često bude na usluzi bolesnicima u manastirskoj bolnici, revnosno učestvuje u brojnim svenoćnim bdenijima u crkvi i peva u manastirskom horu. Zbog svoje čile smernosti i dobre volje, kao i postojane dubine svog verskog zanosa postao među braćom monasima veoma omiljen.

SAVIN PRELAZAK u manastir Vatoped na Atosu mu je doneo znatne duhovne i obrazovne koristi, jer je ta grčka svetinja bila jedna od najstarijih i najvećih na Svetoj Gori, posvećena Blagovestima. Pošto je bila bogato darivana od svih romejskih careva od Konstantina Velikog do poslednjeg vladara iz dinastije Paleologa, ona je imala veliku biblioteku o svetim ocima pravoslavne crkve na grčkom jeziku, što je bistrom Savi mnogo pomoglo da usavrši svoje znanje tog jezika.

Možda je Savina instinktivna odbojnost prema svom privilegovanom aristokratskom poreklu njemu još u njegovoj mladosti pomogla da se otrgne od svega svetovnog, ali je sigurno da je on u mladalačkim danima svoga života bio više svestan kako da se akcijom oslobodi onoga što mu je odbojno nego kako da nađe pravi put za ono čemu teži. A u Vatopedu je potvrdio sebi da su njegove težnje ka isposničkom i usamljeničkom životu odraz žarke potrebe da od sebe stvori istinski hristološku ličnost, i tom stremljenju je on ostao dosledan sve dok mu se najzad u njegovom monaškom prebivalištu na Atosu nije pridružio i njegov zamonašeni otac Stefan Nemanja, na čemu je Sava u svojim sedmogodišnjim pismima ocu uporno insistirao.

No pošto je u novembru 1197. godine njegov otac konačno ispunio Savina očekivanja i pojavio se u Vatopedu kao monah Simeon i pošto su potom njih dvojica zajedno krenuli u akciju da na Svetoj Gori konačno uspostave i srpski manastir, koliko god je Savin uticaj na oca dotle bio značajan da on prihvati potpuni raskid sa svetovnim preprekama da bi našao mir u Gospodu, toliko je i Simeonova prisutnost i njegovo uporno zalaganje za izgradnju Hilandara uticalo na Savu da on dođe do realizacije da je apostolska misija prema vernicima iz njegove rodne grude i duhovno zalaganje za njihovo kolektivno spasenje daleko veći podvig od ličnog opredeljenja za raskid svih svetovnih veza radi spasenja sopstvene duše.

* * * * * * * * * * * * *

Osnivač srpske države odriče se vladarskog trona

POSLE Rastkovog bekstva iz Srbije veliki župan Nemanja i njegova žena Ana su na srpskom dvoru u Rasu isprva gorko oplakivali naprasnu odsutnost svog omiljenog najmlađeg sina. Ali vremenom su uspeli da pobede u sebi te urođene roditeljske svetovne porive i da snagom svoje hrišćanske pobožnosti uvide duhovnu veličinu Rastkove nepovratne opredeljenosti za carstvo nebesko, tako da su u svojim pismima njemu čak počeli i da ga nazivaju svojim molitvenikom pred Svevišnjim i duhovnim učiteljem, pa i da mu po očevim glasnicima šalju znatna novčana sredstva, koja je on svesrdno ulagao na popravke postojećih i doziđivanje novih monaških prebivališta u svom manastiru, na širokogrude ktitorske poklone drugim okolnim svetinjama, kao i na nužne izdatke za osnovnu prehranu mnogobrojnih monaha isposnika širom Atosa.

A Sava je u svojim pismima roditeljima uporno isticao da strasno želi da mu se i otac konačno oslobodi svih svojih teških svetovnih bremena da bi mu se i on u monaškoj rizi pridružio u Vatopedu, gde bi postom i molitvom mogao da u miru i tišini privede svoj život prirodnom kraju sa verom u Gospoda i bespovratno oslobođen od tereta svega što je profano i zemaljsko.

Na  zvaničnom državnom saboru srpske vlastele i klera u martu 1196. godine Stefan Nemanja se odrekao vlasti u korist srednjeg sina, kome je u to vreme već bila dodeljena visoka romejska počasna titula sevastokratora. Neposredno posle ovog čina, Nemanju i njegovu suprugu Anu, u Crkvi Svetog Petra i Pavla u Rasu tadašnji raški pravoslavni episkop Kalinik zamonašio je pod imenima Simeon i Anastasija. Posle tog rituala, Nemanja se pridružio monaškom bratstvu svog manastira Studenice, a njegova supruga isto tako časnom sestrinstvu u Bogorodičinom ženskom manastiru koji je njen muž podigao u mestu Bela Crkva.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

Iz odlaska Stefana Nemanje u Studenicu, gde je kao monah Simeon ostao nepune dve godine, vidi se da je iz predostrožnosti hteo da ostane u Raškoj bar neko vreme posle svoje abdikacije da bi video kako će se Stefan Nemanja II ponašati kao vladar i kako će njegov najstariji sin, zetski veliki knez Vukan, reagovati na župansko ustoličenje svog mlađeg brata. A kad se konačno uverio da njegova predaja trona mlađem sinu nije dovela do nekih posebnih državnih potresa, on je krajem 1197. godine odlučio da konačno ode na Svetu Goru i da se tamo pridruži svom najmlađem sinu, monahu Savi.

DOMENTIJAN O PUTOVANjU Nemanje, odnosno monaha Simeona, na Atos kaže: «I dođe u Svetu Goru ka Svetoj Bogorodici Vatopedskoj, vodeći sa sobom 300 odabranih slugu, osim drugih». Ovaj podatak o Nemanjinoj velikoj pratnji, u stvari pokazuje da je monah Simeon na taj dugi put na Atos sa sobom poneo i veliki tovar dragocenosti i zlata, koji je usput trebalo čuvati. A to blago je ubrzo potom poslužilo kao solidna materijalna osnova za njegovu i Savinu zajedničku odluku da počnu da na Atosu traže povoljno mesto za osnivanje prvog srpskog manastira. […]

Po prispeću monaha Simeona na Atos, vatopedski iguman Teostirikt je prirodno želeo da on i Sava, kao najveći tadašnji ktitori te lavre, i dalje ostanu u tom manastiru, što se drugim duhovnim ocima na Atosu, naravno, nije mnogo dopadalo.

A kad su tom igumanu visokorodni srpski monasi najavili da nameravaju da prokrstare poluostrvom da bi pronašli pogodno mesto za novi srpski manastir, on se u nuždi složio s time, pretpostavljajući da će i ta lokacija na kraju krajeva da bude pod upravom manastira Vatopeda.  A kada su oni najzad pronašli od gusara opljačkani, ugašeni i srušeni Hilandar (čije zemljište je zaista bilo u vlasništvu Vatopeda), ljubomora ostalih manastirskih prvaka je bila tolika da je tada monah Simeon, po savetu karejskog prepodobnog prota Dometijusa poslao sina Savu u romejsku prestonicu da od cara Aleksija III Anđela izmoli dozvolu za obnovu tog manastira kao posebnog romejskog dara mladoj srpskoj državi, uspostavljenoj velikim svetovnim naporima sada skrušenog atoskog monaha Simeona.

* * * * * * * * * * * * *

UJEDINjENjE NARODA PREKO PRAVOSLAVLjA: Sava Nemanjić obezbeđuje najveći stepen crkvene nezavisnosti

U SVOJIM razmišljanjima na Svetoj Gori o duhovnoj nezavisnosti srpske crkve, za vreme bezbrojnih bdenija u svojoj karejskoj isposnici, Sava je počeo od rezimea svega što mu je već bilo poznato o Epirskoj despotovini. Ona je, naravno, bila u srpskom susedstvu, ali je njen tadašnji vladar već širom Evrope imao reputaciju preke i beskrupulozne ličnosti, a o njegovom tadašnjem  pravoslavnom arhiepiskopu Homatijanu Sava nije znao ništa osim činjenice da je  bio protiv ranijeg pokušaja njegovog brata Stefana Nemanje II da se oženi kćerkom pređašnjeg i već preminulog epirskog despota Mihaila I Anđela, pošto je Homatijan pronašao da među njima postoji srodnička veza petog stepena.

A pošto su u isto vreme jaki unutrašnji neredi opet tako paralizovali Ugarsku da ona tad nije bila  u stanju da vojno ugrožava Srbiju, Sava je znao da se u Evropi naveliko misli da je epirski despot najmoćniji svetovni vladar na Balkanu. No baš zbog toga su i Stefan Nemanja II Prvovenčani i on prilično zazirali od toga da despot Teodor I Anđel takav kakav je može uskoro i da pokuša da baš preko crkve napravi neki novi rascep u Srbiji, koji bi mu pomogao da je pokori.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

Razmišljajući na isti način i o Nikejskom carstvu, Sava je prvo zaključio da je za njegovu misiju povoljno to što već dugo između ove dve preostale grčke države postoji oštro rivalstvo oko toga ko će biti predvodnik  novog romejskog ujedinjenja, jer je već bilo očigledno da je  Latinsko carstvo u Konstantinopolju sve slabije.  Oko njegovog rušenja mu se činilo da je u prednosti Nikeja, jer se njen vladar Teodor Laskaris još 1206. godine proglasio romejskim carem, a njegov vrhovni klerik Manojlo Saranten, vaseljenskim patrijarhom.

SAVA SE SEĆAO i da je na svom prvom putovanju u Konstantinopolj 1192. godine,  već imao priliku da se na dvoru romejskog cara Aleksija III Anđela upozna sa u to vreme carskim dvorjaninom Teodorom Laskarisom, koji ga je veoma  srdačno prihvatio.  I na kraju, Sava je isto tako znao da je taj Laskaris još od propasti Romejskog carstva 1204. godine pa nadalje uvek dosledno bio nepomirljivi neprijatelj latinskih osvajača, nasuprot despotu Teodoru Anđelu za koga se znalo da je na početku svoje vladavine Epirom bio na izvestan način povezan sa latinskim kraljem Bonifacijem Monferatskim u Solunu.  

U ovim okolnostima Sava je odlučio da se za potvrdu nezavisnosti srpske pravoslavne crkve okrene Nikeji, te je sve to napisao bratu Stefanu Nemanji II, i u toj poruci ga zamolio da što pre tamo pošalje svoju zvaničnu  najavu Savinog dolaska, uz molbu da mu nikejski car i patrijarh izađu u susret.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

I kad je Savin brat to učinio, arhimandrit Sava se najzad početkom 1219. godine pojavio u Nikeji u društvu nekolicine svojih atoskih odabranika za njegov nastavak duhovnog rada u Srbiji.  Nastupio je pred svojim domaćinima samouvereno, jer je dugim razmišljanjem pravilno pretpostavio da pod okolnostima koje su dominirale u Evropi, nikejski car i patrijarh bar teoretski neće moći da poreknu da Srbija, koja je konačno od Rima priznata kao kraljevina, ima sva prava i na samostalnu crkvu.

Pravilno je procenio da će nikejski Grci biti polaskani što se on u ovim komplikovanim okolnostima kao srpski pregovarač o crkvenoj nezavisnosti obraća njima, a ne prostorno bližem epirskom despotu.

* * * * * * * * * * * * *

Srpska pravoslavna crkva dobija prvog arhiepiskopa

NIKEJSKI CAR i njegov patrijarh su Savu srdačno dočekali  i u svim potonjim razgovorima sa njim mu nisu pravili problema oko njegovih zahteva. Čak su mu posle nekog vremena i predložili  da vaseljenski patrijarh Saranten njega hirotoniše za prvog srpskog arhiepiskopa. Taj svečani čin je patrijarh Saranten obavio krajem avgusta 1219. godine.

Savin potonji zahtev da se tome doda i potvrda autokefalnosti srpske crkve, koju je on pred domaćinima pravdao time da u tim teškim vremenima njegovi naslednici ne bi onda uvek bili prisiljeni da iz Srbije odlaze za posvećenje u Nikeju ili, ako Bog da, u Konstantinopolj, nego bi mnogo lakše mogli da budu lokalno ustoličeni od strane Sinoda srpske arhiepiskopije je i kod cara Laskarisa i kod patrijarha Sarantena trenutno prouzrokovao izvesnu uzdržanost, jer im se činilo  da je to ipak previše.  Kako to Teodosije opisuje:

„Car, čuv to, promeni lice svoje, jer i patrijarhu i svima blagorodnicima beše sasvim neugodno. Jer hoćahu da ih osvećenjem i vlašću crkvenom imaju pokornim sebi, poslušnim i daronosnim“.

To je bila trenutna reakcija starog romejskog tipa koju je vispreni nikejski car Teodor Laskaris odmah potom prevazišao jer mu je tada palo na pamet i da Savin dolazak njima za potvrdu potpune duhovne nezavisnosti srpske crkve nije samo značajan dokaz političke nadmoći Nikeje nad Epirskom  despotovinom, nego i lukav gest otpora ovog hrabrog srpskog pravoslavnog arhimandrita prema ogromnim rimskim aspiracijama za dominaciju nad celim pravoslavljem.

Obred proglašenja za kralja Stefana Prvovenčanog (slika Anastasa Jovanovića), Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

SHVATIVŠI TO, nikejski car je tad odlučio da je i autokefalna srpska pravoslavna crkva ipak bolje nego pokatoličena Srbija, i zato je naredio svom patrijarhu Sarantenu da prihvati i taj Savin zahtev i da mu izda i tu potvrdu. Prezadovoljan što mu je i ova najteža i u suštini potpuno svetovna diplomatska misija tom Laskarisovom konačnom podrškom uspela, Sava Nemanjić je po povratku na Svetu Goru, prvo otišao u Solun, gde je u manastiru Filokalisu, kojim su u to vreme rukovodili zapadni templari, uz pomoć svog prijatelja, solunskog mitropolita Konstantina Mesopotamita, uspeo da završi kompilaciju prvog srpskog zbornika crkvenih i građanskih propisa nazvanog Nomokanon ili Zakonopravilo i sa tim dokumentom i grupom odabranih hilandarskih monaha, koje je i pre toga počeo da priprema za buduće srpske episkope, on je otputovao natrag u Rašku.
Savino Zakonopravilo (ili Nomokanon) kao kolekcija množine i crkvenih i građanskih propisa je po njegovom povratku u Srbiju postalo ne samo osnovni zakonik srpske pravoslavne crkve, nego u velikoj meri i prvi ustav novopriznate srpske države.  Delovi toga spisa koji su se odnosili na crkveno pravo su uključivali Sinopsis Stefana Efeskog, Nomokanon Jovana Skolastika, Pravila svetih apostola i svetih otaca, Odluke Vaseljenskih sabora i drugu i treću knjigu Mojsijevih zakona, a deo koji se odnosio na građansko pravo je bio sastavljen od Izvoda iz Justinijanovih Novela, pravnog zbornika Jovana Skolastika, dodatne zbirke zakona iz Justinijanovog vremena i Prohirona iz druge polovine IX veka, što je u to vreme bio zbornik romejskog građanskog, krivičnog i procesnog prava.

* * * * * * * * * * * * *

Sklapanje brakova propisanim obredima venčanja

U VREMENU DOK JE srpska crkva bila pod jurisdikcijom pravoslavne Ohridske arhiepiskopije, ona je bila podeljena na samo tri episkopije locirane u Prizrenu, Lipljanu i Rasu i njima su upravljali episkopi grčkog porekla. Pošto su se ti klerici po Savinom povratku iz Nikeje povukli, on ih je odmah zamenio srpskim monasima iz svoje hilandarske pratnje, a postojećoj crkvenoj organizaciji u Srbiji je dodao još i osam novih episkopija: Zetsku, Humsku, Dabarsku, Moravičku, Topličku, Budimljansku, Hvostansku i Žičku, u kojoj je za svoje arhiepiskopsko sedište odabrao novosagrađeni manastir Žiču.

Sava  je energično pristupio reorganizaciji crkvene uprave u zemlji u čemu mu je morao sa svetovne strane pomagati i Stefan Nemanja II Prvovenčani, pošto je implementacija srpske crkvene autokefalnosti dobrim delom bila i državna stvar. Svoje nove pravoslavne episkopije Sava je tako postavio da je čak pet od njih bilo duž linije već postojećih katoličkih episkopija širom Zete. No i pored toga što je on tada težio da ujedini srpski narod kroz pravoslavlje podređeno jednodržavnoj ideji svoga oca Stefana Nemanje, on je prema katoličkoj crkvi unutar nove kraljevine Srbije svoga brata Stefana Nemanje II bio veoma pažljiv, tako da su svi njeni tad postojeći manastiri i dijeceze ostali netaknuti.

Svaki od novopostavljenih episkopa je dobio po kopiju Savinog Zakonopravila, a kasnije su one i dalje umnožavane sve dok ih nisu imali i svi parosi srpskih pravoslavnih crkava u zemlji.  Interesantno je ovde pomenuti i činjenicu da je se prepis Savinog Zakonopravila na početku XIV veka pojavio i u Rusiji i da je ono tada tamo bilo tako popularno da je dugo potom toga ostalo prihvaćeno kao osnovni crkveni zakonski zbornik i širom ruskog carstva.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

NAKON POVRATKA iz Nikeje u Srbiju, Sava se, kao zvanično hirotonisani srpski arhiepiskop, zdušno posvećuje organizaciji svoje nezavisne srpske pravoslavne crkve, čije su granice prvi put u srpskoj istoriji konačno pratile njene državne granice. I stoga on 1221. godine saziva srpski crkveni sabor u Žiči, na kome se donosi prvi srpski Sinodik pravoslavlja, kao formalni čin očuvanja prave hrišćanske vere u zemlji.  A da odredbe tog zakona budu odmah primenjene, on tada šalje skupinu svojih protopopova da širom Raške agilno sprečavaju još uvek tinjajuće ostatke bogumilske jeresi u zemlji i da unaprede nizak stepen srpske pučanske hristijanizacije, pogotovo oko množine nekanonski sklopljenih brakova koje je trebalo regulisati propisanim crkvenim obredima venčanja.

Savinim uspehom da u Nikeji obezbedi kraljevini Srbiji najviši stepen crkvene nezavisnosti, Ohridska pravoslavna arhiepiskopija u Epiru je naprasno izgubila čitavu polovinu svog dotadašnjeg jurisdikcionog područja, sve srpske vernike i pozamašne svote materijalnih prihoda.  I zato mu odmah po njegovom povratku u Srbiju, stiže dugi i veoma pažljivo sročeni protest od ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Homatijana.

Homatijanovo pismo bilo je oštar prekor Savi i to se vidi i iz zaglavlja, pošto ga tu epirski arhiepiskop ne oslovljava titulom srpskog arhiepiskopa koju je Sava punopravno dobio u Nikeji, nego samo pominje da mu piše kao „prečasnom među monasima i sinu velikog župana Srbije, gospodinu Savi.“ I u uvodnom paragrafu pisma, on ga prvo hvali i oko postriga na Svetoj Gori i oko potonjeg besprekornog monaškog života kojim se ubrzo pročuo kao slavan među monasima.  A onda počinje njegova osuda Save iz koje se jasno vidi da on novom srpskom arhiepiskopu preti anatemom za sve grehe koje je  navodno počinio.

* * * * * * * * * * * * *

Lažne optužbe i izmišljotine iz Ohridske episkopije

AKO POGLEDAMO na Homatijanove zamerke Savi o prekršenom ličnom monaškom zavetu Bogu, on mu o njegovom povratku u svoju rodnu zemlju sa moštima svoga oca svetitelja prigovara kao da je on tim činom odbacio svoju kaluđersku rizu i potpuno se preokrenuo da bi svoju „povučenost koju je stekao kao monah žrtvovao svetovnom opštenju . . . počeo da učestvuje u gozbama . . . da vodi sa sobom mnogu poslugu . . . i da se razmeće u svečanim povorkama, raskošnom i raznovrsnom pratnjom“’  što je sve totalna neistina, jer Sava po svom povratku u Rašku nije ništa od toga uradio.

Jedino što u dugoj litaniji Savinih svetovnih slabosti možda u sebi ima i neko zrnce istine je njegovo pominjanje da je počeo „da jaši konje najplemenitije pasmine“, pošto je poznato da je Sava celog svog života voleo da jaše dobre konje. A ako se okrenemo Homatijanovim važnijim zamerkama o Savinim brojnim crkveno-diplomatskim i državničkim aktivnostima, interesantno je da njegovi oštri ukori i protesti ne idu u pravcu opovrgavanja prava kraljevine Srbije na samostalnu crkvu, nego u nedostatku pravnog osnova za Savino osvećivanje za arhiepiskopa.

Homatijan u ovom pismu negira i samu ideju da je u tadašnjim istorijskim okolnostima Teodor Laskaris legitimni romejski car. Tu on pokušava da prekroji istinu, jer je Teodor Laskaris 1206. godine u Nikeji proglašen romejskim carem, dok je u vreme Savinog odlaska u Nikeju Homatijanov svetovni gospodar Teodor I Anđel Komnin Duka vladao u Epiru samo sa titulom epirskog despota, te on zbog toga nije ni mogao da daruje ni svetovne ni crkvene povlastice koje su tradicionalno davali romejski carevi.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

U ISTO VREME Homatijan se i dobro pazi da svojom negacijom da  je Teodor Laskaris punopravni romejski car ne pokrije i titulu vaseljenskog patrijarha koju je u to vreme nosio nikejski arhiepiskop Manojlo Saranten zato što je Homatijanu tada već moralo biti poznato da su i Sarantenov status, a i njegovu odluku o hirotonisanju srpskog Save Nemanjića već prihvatili patrijarsi tri važna istočna hrišćanska centra: Antioha, Jerusalima i Aleksandrije.  Sem toga, iz njegovog teksta se isto tako vidi da se on lično lažno predstavlja kao autokefalni arhiepiskop, pošto u vasceloj istoriji romejske pravoslavne crkve ne postoji nikakva zvanična odluka ni Crkvenog sabora ni Sinoda po kojoj bi Ohridska arhiepiskopija (koju je Homatijan tada predvodio) imala takav status.

Zbog svega toga Sava nije ohridskom arhiepiskopu ni odgovorio na tu pletoru pogrda i pretnji, jer je njegovim izvanrednim diplomatskim uspesima u Nikeji ulazak Srbije u kolo opštepriznatih evropskih država konačno priveden kraju.  A da bi tada već i svetovno i duhovno priznata nezavisna kraljevina Srbija u oba zavađena pravoslavna hrišćanska tabora ipak uspela da potvrdi da joj je i pored nikejskog uspeha ipak stalo da na neki način održi političku ravnotežu između zavađenih grčkih država i vladara toga vremena, kralj Stefan Nemanja II Prvovenčani je potom, taj unikatni duhovno-svetovni trijumf svoga brata u Nikeji, uz Savinu saglasnost i pomoć, mudro izbalansirao sklapanjem braka između njegovog sina i naslednika kneza Radoslava i Ane, kćerke epirskog despota Teodora I Anđela Komnina Duke, čime je u strateškom smislu kraljevina Srbija mogla da ubuduće očuva dobre odnose sa oba međusobno zavađena grčka pretendenta za obnovu Romejskog carstva.

* * * * * * * * * * * * *

ODLAZAK U VEČNOST SA VESELIM DUHOM: Hodočašće po svetoj zemlji i poslednji dani tvorca srpske autokefalnosti

SAVA krajem 1233. godine odlučuje da svoj arhiepiskopski položaj ustupi svome učeniku i favoritu jeromonahu Arseniju Sremcu. Odlučujući razlog za to je verovatno bio u njegovoj bojazni da bi oko tog čina mogle da iskrsnu brojne nesuglasice ako bi se ta sukcesija obavila posle njegove smrti, kako je to dotle uvek i rađeno u Srbiji.  Sećajući se pisma arhiepiskopa Homatijana, on je ponajviše zazirao od toga da bi se u tim okolnostima najverovatnije umešala i Ohridska arhiepiskopija za koju je sumnjao da je u stanju čak i da vešto podmetne i iskoristi svaki oblik razdora da bi time poništila srpsku crkvenu nezavisnost i povratila nezavisnu srpsku crkvu pod svoju kontrolu.

Osećajući tada u srži svoga bića da sudbina te autokefalne crkve koju je on stvorio umnogome zavisi i od snage ličnosti njenog sledećeg, arhiepiskopa, Sava je hteo da sebi da vremena, da svom nasledniku pomogne,  da na rešavanju važnih crkvenih pitanja izgradi takvu ličnost. I njegov izbor Arsenija Sremca za tu funkciju (koji je, u stvari, poreklom bio iz Mačve) je umnogome bio pun pogodak, jer je taj njegov učenik ostao na čelu srpske crkve tridesetak narednih godina tako uspešno braneći postignuća svoga prethodnika Save da je i on nakon svoje smrti 1266. godine proglašen srpskim svetiteljem.

Tek kad se arhimandrit Sava na priličnom broju dobro rešenih duhovnih odluka Arsenija Sremca uverio da je novi srpski arhiepiskop spreman da nastavi sa radom bez njegove usrdne pomoći, on je konačno u jesen 1234. godine odlučio da može da krene na svoje drugo hodočašće u Svetu zemlju.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

IAKO TEDOSIJE U  „Žitijama Save Nemanjića“  jedino beleži da je Sava sinovcu Vladislavu tada u prisnom razgovoru rekao da on iz duhovnih razloga želi da to učini, brojnim savremenim srpskim istoričarima je bilo čudno zašto bi on na početku šeste decenije svoga burnog života i u prilično slabom zdravlju opet odlučio da se uputi na tako dugo i zamorno putovanje.  I u potrazi za važnim političkim motivima za tu njegovu odluku, činjenica da je Sava pri povratku sa tog puta otišao iz Nikeje u Bugarsku, navela je neke od njih da se opredele za tezu da je Sava, u stvari, i otišao na ovaj put na zahtev bugarskog cara Jovana Asena II, tasta i pokrovitelja srpskog kralja Vladislava, da bi svojim zavidnim duhovnim autoritetom pomogao kod jerusalimskog, antiohijskog i aleksandrijskog patrijarha da i Asenovo Bugarsko carstvo najzad uspe da preko Nikeje dobije svoju autokefalnu pravoslavnu crkvu.

Međutim, problem oko ove teze je da o takvoj molbi među sačuvanim dokumentima ne postoji nikakav  trag, što se u istoj meri može pripisati i izvesnim mišljenjima da je Sava krenuo na svoje drugo hodočašće zbog svog neslaganja sa sinovcem kraljem Vladislavom.  Iako njegovi biografi pominju da pri propasti kralja Radoslava, njegov stric, arhiepiskop Sava, na početku nije odobravao Vladislavljevu pobunu, on je ipak na kraju te vlasteoske pobune za dobro srpske države prešao preko Vladislavljevog uzurpatorstva, prihvatio po kralja Radoslava poguban rezultat tog sukoba, krunisao Vladislava i potom mu pomagao u njegovim brojnim državnim poslovima.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

Kroz ceo Savin život provejava njegova stalna briga za učvršćivanje sigurnosti harmoničnog dvojstva srpske države i crkve, što se jasno vidi u njegovim jednako blagonaklonim odnosima sa obojicom zavađenih sinovaca koje on, nažalost, tada nije uspeo da izmiri.

* * * * * * * * * * * * *

Bisage pune bogoslužbenih knjiga i crkvenih relikvija

NA OVOM HODOČAŠĆU Sava se prvo iskrcao u Akri i odmorio u manastiru Svetog Georgija, koji je još u toku svoje prve posete Svetoj zemlji uspostavio kao svetilište za buduće srpske hodočasnike. Nakon toga je otišao u Jerusalim, gde se sreo sa svojim starim prijateljem patrijarhom Atanasijem, i opet obišao najznačajnija sveta mesta u gradu i okolini.  Iz Jerusalima se pismom javio studeničkom igumanu Spiridonu, u kome pominje da je po obilasku raznih okolnih svetih mesta neko vreme tu bio i bolestan. Iz Judeje je potom kopnom otišao  i u aleksandrijsku patrijaršiju, gde se sreo sa patrijarhom Nikolom, sa kojim se pojavio i na svečanom prijemu kod egipatskog sultana u Kairu. 

Odatle je krenuo da se pokloni hrišćanskim svetinjama u Tivaidi i skitskoj pustinji i da obiđe monahe pustinjake na Sinajskoj gori.

Po povratku sa Sinaja i kraćeg odmora u Jerusalimu, opet se vratio u Akru da otuda brodom  nastavi do Antiohije da bi se tamo opet video sa antiohijskim patrijarhom, a i da se malo odmori pred odlazak kopnom  u prilično divlju zemlju Jermeniju u podnožju starozavetne planine Ararat. Otuda je nastavio svoje putovanje kopnom kroz za hrišćane još opasnije zemlje, Kurdistan i seldžučku Tursku, pretežno naseljene fanatičnim islamskim življem, da bi se najzad zaustavio u Nikeji da se tu vidi sa nikejskim carem Jovanom II Vatacem i njegovim vaseljenskim patrijarhom Germanom, kojima je poklonio skupocene ikone, pokupovane u toku ovog svog drugog pokloničkog pohoda.

A potom je sa puno diplomatske suptilnosti pomenuo caru i njegovom patrijarhu da radi poželjnog porasta dogmatskog jedinstva i snage zajedničkog pravoslavlja on podržava ideju njihovog sređivanja odnosa sa bugarskom crkvom putem oproštaja bugarskom caru Asenu za njegovo negdašnje grešno priklanjanje rimskoj crkvi, oko čega se on već dugo i gorko kaje, kao i dozvole crkvene autokefalnosti, kojom će pravoslavlje na Balkanu povratiti skoro sve što je IV krstaškim ratom upropašćeno.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

I CAR JOVAN II VATAC i  patrijarh German su ga u tom razgovoru uverili da im ova njegova podrška takvom rešenju bugarske molbe mnogo pomaže da se prema njoj opredele pozitivno i obećali da će u tom duhu i doneti svoju odluku. U Nikeji je Sava primio pismo od bugarskog cara Jovana Asena II sa pozivom da pri svom povratku u Srbiju poseti i njegovu prestonicu, Trnovo.  Sava mu je odgovorio da će taj poziv prihvatiti, radostan što će tom prilikom moći da njemu i njegovom patrijarhu Joakimu donese važne i dobre vesti o njihovoj molbi da im se u Nikeji odobre iste takve crkvene privilegije kakve je on tamo 1219. godine uspeo da dobije za Srbiju.[…]

U Bugarskoj  je Savu dočekalo car Jovanovo poslanstvo sa kojim je po priličnoj hladnoći na konju prešao preko visokih planina Balkana da se u decembru 1235. godine pojavi u bugarskoj prestonici Trnovu na desnoj strani Dunava. Domentijan beleži da su ga bugarski car i patrijarh Joakim dočekali sa velikom čašću i slavljem i da je on požurio da  ih obavesti šta je uspeo da učini za njih u Nikeji, uveravajući ih da su nikejski car i patrijarh obećali da će uslišiti njihovu molbu. O tom razgovoru episkop Nikolaj u svom spisu o Savi Nemanjiću kaže: „Sava je otvori svoje torbe i darova cara i patrijarha skupocenim poklonima, koje je doneo sa Istoka.  Njegove torbe behu pune bogoslužbenih knjiga, vezenih odeždi i crkvenih barjaka, kandila i krstova, svećnjaka, kadionica i kutija sa svetim moštima, ukrašenim dragocenim kamenjem. Sve se sijalo u znaku orijentalske lepote i gizdavosti“.

* * * * * * * * * * * * *

Sahrana u carskom manastiru Svetih četrdeset mučenika

POŠTO JE PROVEO BOŽIĆ na bugarskom dvoru, Sava je osetio da je vrlo umoran i iznemogao. Iako je ta zima u Trnovu bila veoma hladna, on je ipak između Božića i Bogojavljenja svaki dan služio liturgije u carevoj zadužbini, crkvi Četrdeset mučenika, propovedajući pastvi posle tih službi i blagosiljajući bugarske vernike kao da su njegov narod.  Po želji cara i patrijarha je uoči Bogojavljenja čak osvetio i vodicu u krstionici u toj crkvi i njome poškropio cara, bugarskog patrijarha i sve prisutne vernike. Mora da se tog dana za vreme službe u hladnoj crkvi prehladio, jer je potom osetio da ima groznicu i visoku temperaturu, te je tad odlučio da većinu svojih pratilaca tog dana pošalje u Srbiju sa svim darovima i relikvijama koje je prikupio na putu, a koje je podelio na one koje treba da predaju kralju Vladislavu i one koje je namenio srpskom arhiepiskopu Arseniju i arhiepiskopiji.  Osećajući da mu je kraj blizu, on je po njima uz to poslao i  Vladislavu i  Arseniju svoja oproštajna pisma u kojima i njima „i svoj zemlji naroda svoga“ kao poslednju oporuku šalje svoj pastirski blagoslov, što je i konačna naznaka da on ni tada, kao ni u brojnim ranijim okolnostima, nije prema svom dragom sinovcu, kralju Vladislavu, imao nikakve zadrške ili odbojnosti.
O Savinim  poslednjim trenucima pred smrt, Teodosije kaže:

„A u ponoć kada je svitao vaskrsni dan nedelje, . . . pričestivši se svetim i životvornim Hristovim tajnama, kao što i uvek govoraše: Slava Bogu za sve! I odmah, kao da su ga posetili neki iz davnine mili drugovi, bio je veseo duhom, a ovim veseljem potvrđivaše se dolazak anđela Božjih k njemu i pokaza se neiskazano svetao u licu, čime dokazivaše čistotu duše svoje.  I tako do kraja svojega blagodareći Boga, u ruke njegove predade dušu svoju.“

Manastir Svetog Save Osvećenog u Judejskoj pustinji, Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

TAJ NjEGOV ODLAZAK u večnost se desio na dan 14. januara 1236. godine,  a po poznatim spoljnim simptomima njegove bolesti moderni lekari su došli do zaključka da je najverovatnije umro od jake prehlade dobijene u crkvi koja je prešla u zapaljenje pluća.

Pošto Sava nije ostavio za sobom nikakvu naznaku o tome gde želi da bude sahranjen, po naredbi bugarskog cara Jovana Asena II i na radost njegove dvorske vlastele i  prestoničke pastve, njegovo telo je uz posebne  počasti pogrebeno u najlepšoj bugarskoj lavri, trnovskom carskom manastiru Svetih Četrdeset mučenika.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

Čim je do srpskog kralja Stefana Vladislava doprla vest da mu je u Trnovu umro stric, odmah je poslao svoje poslanstvo u Bugarsku da od svoga tasta cara Jovana Asena II izmoli Savine mošti da bi one bile sahranjene u Srbiji. No, pošto je Sava za života bio i naširoko poznat i veoma omiljen i u Bugarskoj, car je u nedostatku bilo kakvog pisanog dokumenta o tome gde je srpski arhiepiskop želeo da bude sahranjen, po savetu svoje vlastele i klera odbio da usliši tu Vladislavljevu molbu i pregovori oko toga su tekli celu godinu dana, dok najzad nije i kralj Stefan Vladislav morao da lično dođe u Trnovo da bi to na jedvite jade i uz obilno potkupljivanje bugarskih  velmoža najzad izmolio.

Oba Savina hagiografski opredeljena biografa, naravno, tvrde da je i tada moćni bugarski car jedino popustio pošto su mu se u snu javili i anđeo  i arhiepiskop Sava sa naredbom da to učini.

* * * * * * * * * * * * *

Osioni vezir, albanskog porekla, spaljuje mošti Svetog Save

PO KONAČNO DOZVOLjENOM prenosu stričevih moštiju u Srbiju 1237. godine, njegov sinovac, srpski kralj Stefan Vladislav ga je uz velike svečanosti sahranio u svojoj zadužbini, Crkvi Vaznesenja Hristovog u manastiru Mileševi, koji je dve godine ranije podigao na istoimenoj rečici, koja je desna pritoka Lima.

Od trenutka sahrane Savinih moštiju u Mileševi, taj manastir  je za srpske vernike postao primarno pokloničko mesto, važnije i od Žiče i od Studenice, jer je pučanski kult Svetoga Save i pre njegove zvanične crkvene kanonizacije, tako brzo postao do te mere dominantan u Srbiji da je Mileševa definitivno postala najposećenija hrišćanska svetinja svih domaćih verničkih hodočašća srpskog pučanstva.

Prvi koji je sto godina kasnije pokušao da to iskoristi uglavnom  u političke svrhe bio je bosanski ban Tvrtko Kotromanić. Posle vojnih uspeha postignutih u sukobima sa oružanim snagama srpskih vlastelina Altomanovića i Balšića, on je, kao trenutni gospodar Zlatiborskog kraja u kome se nalazi manastir Mileševa, došao na ideju da je i on po svom poreklu u izvesnoj liniji srodstva sa već ugašenom svetorodnom srpskom dinastijom Nemanjića. I stoga se on na grobu Svetog Save u manastiru Mileševa 1377. godine krunisao za kralja „Srba, Bosne i pomorja“, no punovažnost tog čina ni tada a ni kasnije niko od srpske vlastele nije priznao.

ISTO TAKO, KADA je u poznom srednjem veku ta bogomolja postala deo poseda bosanskog vlastelina Hrvoja Vukčića Kosače, on je rastuću pučku popularnost Svetog Save iskoristio da 1448. godine u tom manastiru sebe proglasi hercegom od Svetog Save, te je zbog toga cela okolna oblast potom i dobila novo ime Hercegovina.

Savine mošti su u manastiru Mileševi ostale sve do 27. aprila 1594. godine, kada je, po suzbitku srpske pobune u Banatu u kojoj su ustanici stavili lik Svetog Save na svoje zastave, osioni turski vezir albanskog porekla Sinan-paša naredio da se one iskopaju iz njegove mileševske crkvene grobnice i prenesu i spale na ledini ispred južnih zidina beogradske tvrđave, na Vračaru.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

Spaljivanjem moštiju Svetog Save turski veliki vezir Koča Sinan-paša je želeo da ponizi tog srpskog svetitelja i obezvredi njegov kult da bi time uništio njegovu duhovnu veličinu u rajinom sećanju na preturske velikane iz svoje slavne prošlosti, ali je tim zulumom u stvari  postigao potpuno suprotan efekat. Njegovo osiono divljaštvo je još i više proširilo Savin svetiteljski kult meću srpskim pučanstvom, jer  je time i Sveti Sava, svojom drugom simboličnom smrću podelio sa svojim narodom njegove najmučnije patnje pod turskim tlačenjima, koja su tada već trajala skoro dva veka.

Ima i posebne ironije u podacima o tom turskom veziru iz jednog dubrovačkog dokumenta iz 1571. godine koji pokazuju da on poreklom  nije bio neki tvrdokorni islamski fanatik iz Anatolije, nego poturica rođen u mestu Topojanu u severoistočnoj Albaniji i to u katoličkoj porodici koja se poturčila. 

* * * * * * * * * * * * *

PRVI SRPSKI KNjIŽEVNIK: Pisana zaoštavština Svetog Save univerzalnog narodnog učitelja

KRATKI Karejski tipik  od samo dva lista je atoski monah Sava sastavio 1199. godine, posle smrti svoga oca Stefana Nemanje, tada monaha Simeona u manastiru Hilandaru na Svetoj Gori. Pošto pisac tog spisa svugde u njemu govori u prvom licu, jasno je da ga je pisao sam monah Sava. Činjenica je da je to prvi Savin rad koji imamo, a i prvi rad tog tipa u našoj književnosti iz nemanjićkog doba.  Interesantno je da pisac tog tipika svugde u njemu o sebi govori sa uniženjem i izrazitom monaškom skromnošću, a na kraju se potpisuje sa „od svih poslednji, Sava grešni“ uz dodatak znaka krsta.

Savin tekst, u Žitiju Svetog Simeona (1208), u Studeničkom tipiku, počinje od Nemanjine ostavke na položaj srpskog vladara u kome se koncentriše na njegove dve poslednje besede: prvu, vlasteoskom Saboru, kojom se odriče od prestola, a drugu, svojim sinovima Vukanu i Nemanji II, u kojoj ih savetuje da žive u slozi i bratskoj ljubavi. Sledeći odeljak je posvećen Nemanjinom zamonašenju u Studenici, u kome Sava hvali njegov napor da ’’iziđe na viši duhovni stepen’’ i da se povuče na Svetu Goru, a poslednji i najganutljiviji je o njegovoj bolesti, smrti i prenosu njegovih moštiju u Srbiju.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

Cela ova Savina priča je prepuna za nas dragocenih tačnih vremenskih podataka o važnim istorijskim i kulturnim događajima toga doba. U tekstu se, na primer, pominju stvarne granice srpske države, nabrajaju svi Nemanjini manastiri, objašnjavaju detalji njegovog srodstva sa vladajućom romejskom dinastijom, iznose tačna imena hilandarskog i studeničkog igumana i tako dalje.

U književnom smislu Savin spis je i još važniji. Komponovan je veoma skladno, razvitak fabule je prirodan i prenesen čistim jezikom sa priličnim prizvukom narodnog govora toga doba. Spis je u svemu iznesenom prepun topline i tuge za gubitkom voljene osobe i nadahnut množinom pobožnih i uzvišenih misli. I što je posebno interesantno, u celom tekstu nema nikakvih hagiografskih preterivanja. Iako je najvažniji deo kulta Svetog Simeona bio da je on, kao i solunski svetitelj Dimitrije, mirotočac, to čudo nije nigde u ovom spisu ni pomenuto, iako se po tekstu jasno vidi da je ovaj životopis pisan po Savinom povratku u Srbiju 1206. ili 1207. godine kada je svetiteljski kult monaha Simeona već bio i na Svetoj Gori i u Srbiji naveliko rasprostranjen.

POŠTO SE SAVIN povratak u Srbiju sa očevim moštima desio posle velikog razdora između njegove starije braće, Vukana i Stefan Nemanje II, kroz Savin spis svugde provejava njegovo opredeljenje za mir u zemlji i slogu među dotle zavađenom braćom.

U ovom Savinom životopisu svoga oca ima prilično pozajmica iz Savinih ranijih radova. Tekst pokazuje da je iz Karejskog tipika uzeo nekoliko fraza, a iz Hilandarskog tipika prilično više, ali su one sasvim harmonično raspoređene kroz drugu polovinu spisa.

Neke misli je uzeo i iz Nemanjine povelje Hilandaru iz 1199. godine, a neke i iz kasnije povelje tom manastiru od strane svoga brata Stefana Nemanje II Prvovenčanog.

PRVU verziju službe Svetom Simeonu je Sava (po Domentijanu) sastavio još u Hilandaru, za prvi godišnji pomen svome ocu 13. februara 1200. godine. Original teksta te njegove službe, nažalost, nije sačuvan, jer ono što danas imamo na nekoliko mesta sugeriše da je to kasnija verzija službe, pisana ili prepravljena po Savinom povratku u Srbiju oko 1207. godine. To se, na primer, vidi iz izraza ’’Tvoji sinovi stoje tu pred tobom,’’ što indicira da su i Vukan i Nemanja II morali biti prisutni na toj ceremoniji. I u njoj se na tri mesta pominje čudo Simeonove mirotočivosti.

* * * * * * * * * * * * *

Zakonik cara Dušana nastao na Savinom zakonopravilu

SAVINO Zakonopravilo (poznato i pod imenima Krmčija i Nomokanon) iz 1219. godine je zbornik crkvenih kanona i svetovnih zakona koji imaju neke veze sa crkvom. Sava ga je pripremio na Atosu i u Solunu posle dobitka potvrde vaseljenskog patrijarha o autokefalnosti Srpske arhiepiskopije u Nikeji 1219. godine i u njegovoj pripremi je imao dosta prevodioca-pomagača i iz solunskog manastira Filokalisa i iz svog Hilandara, a izvori su im bili važni propisi iz crkvenog i građanskog prava od starih Mojsijevih zakona, pravila Svetih apostola i odluka romejskih vaseljenskih sabora do  Justinijanovih zakona, Nomokanona Jovana Skolastika i romejskog Prohirona iz druge polovine IX veka. Ovaj zbornik crkveno-svetovnih zakona je po veličini veoma obimna kompilacija od oko osam stotina strana, što daleko prevazilazi sve Savine pređašnje tipike, pošto su oni bili ustavi za posebne manastire, a Nomokanon je bio ustav za celu nacionalnu crkvu.

U OVOM slučaju se isto tako desilo da je ovaj crkveno-pravni dokumenat bio i od izuzetne važnosti u srpskoj državnoj tradiciji, jer je on u stvari bio i prvi svetovni ustav novostvorene Kraljevine Srbije. Kako je kritičar Dimitrije Bogdanović ukazao, Sava je u njemu u odnos između crkve i države ugradio tezu o supremnosti kanonskog prava kao glavnom uslovu za simfoniju crkve i države, kao i tezu o potčinjenosti vladara zakonima, koja nalazi svoju kulminaciju u  Dušanovom Zakoniku iz 1349. godine, izgrađenog na temeljima Savinog Zakonopravila.

Foto Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Istorijski muzej Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i Vikipedija...

Savino pismo studeničkom igumanu Spiridonu (sastavljeno najverovatnije 1233. godine po Savinom drugom dolasku u Jerusalim) je jednostavno privatno pismo, danas za nas jedino važno kao prvi i jedini takav spis koji je sačuvan iz tog doba. U njemu Sava, pišući tom igumanu iz Jerusalima, opisuje svoj put do Palestine i šalje Spiridonu neke sitne darove, ’’krstac, pojasac, ubrusac i kamičak’’ osvećene kao amajlije na Hristovom grobu.

Na pismu nema datuma, a pisano je vedrim, familijarnim tonom na čistom govornom jeziku toga vremena.

Poslednji sačuvani Savin pisani tekst je njegovo Uputstvo za čitanje Psaltira, što je u svojoj najranijoj verziji najverovatnije prevod sa grčkog jezika. Srpski istoričar Vladimir Ćorović iz prve polovine XX veka je utvrdio da je verzija koju trenutno imamo „u dobroj trećini svog celokupnog teksta prepis iz uvodne prve glave Hilandarskog tipika“,  a dodatni dokaz da je pisan u vreme Savine mladosti je detalj u kome on govori o svom ograničenom znanju grčkog jezika. Ovo je sve što nam je preostalo od Savinog pisanog stvaralaštva.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije