SVETINJE NEMANJIĆA NA POLITIČKOJ KLACKALICI: Dr Jasmina S. Ćirić o problemima zaštite srpske kulturne baštine u Severnoj Makedoniji

U USLOVIMA hroničnog nedostatka celovitog pristupa u zaštiti zadužbina Nemanjića na prostoru Republike Severne Makedonije, postoje neki aspekti koji su ohrabrujući, ali i zabrinjavajući.

Manastir Mateič, Foto J. S. Ć.

S jedne strane, ohrabruje činjenica da zadužbine Nemanjića na ovom prostoru i dalje odolevaju vremenu, uprkos brojnim teškoćama. Postojanje dokumenata koji potvrđuju njihov značaj (kao što su prevodi osnivačkih povelja i konzervatorska dokumentacija), kao i činjenica da su srpski arhitekti, poput Đurđa Boškovića, rukovodili konzervatorskim radovima na ovim spomenicima pre Drugog svetskog rata, čine pozitivan signal za njihovu budućnost.

Ovo u razgovoru za "Novosti" ističe dr Jasmina S. Ćirić, docent Filološko-umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu, čiji su naučni radovi i angažovanje posvećeni zaštiti srpske srednjovekovne kulturne baštine na tom prostoru.

- Zabrinjavajući su, pak, brojni faktori koji se odnose na institucionalnu podršku i političku saradnju. Nažalost, postoji ozbiljan nedostatak sistematskog pristupa za očuvanje zadužbina Nemanjića u Severnoj Makedoniji. Iako su neki od ovih spomenika pod državnom zaštitom, realizacija mera zaštite je često nedovoljna. Veliki izazov predstavlja i rasprostranjena dezinformacija o poreklu i značaju ovih zadužbina, što dovodi do pogrešne percepcije u javnosti - kaže dr Ćirić.

Sveta Bogorodica Bolnička, Foto Vikipedija

Prema njenim rečima, zadužbine Nemanjića u Makedoniji čine neodvojivi deo korpusa spomenika, čije ikonografske karakteristike pratimo od Studenice, Žiče i Mileševe, do spomenika poput Gračanice, Dečana i Svetih arhangela u Prizrenu. U hronološkom kontekstu, hramovi Nemanjića koji su izgrađeni i sačuvani na Skopskoj Crnoj Gori predstavljaju važan spoj arhitektonskih i umetničkih tokova iz 14. veka. Bez njih, postojao bi ozbiljan hijatus u razumevanju graditeljskih i umetničkih praksa tog perioda.

Međutim, naučni pogledi i interesi kao da su u nesrazmeri sa državnim pa i međunarodnim pristupom u "posustaloj" zaštiti.

- Iako postoji naučni interes i određeni projekti koji ukazuju na značaj ovih spomenika, i dalje nedostaju sveobuhvatan sistemski pristup i podrška na nivou država, kao i od međunarodnih organizacija. To su ključni aspekti koje bi trebalo adresirati kako bi se osigurala trajna zaštita i revitalizacija ovog vrednog kulturnog nasleđa.

U kontekstu političkih i ekonomskih izazova u zaštiti kulturnog nasleđa, konstatuje dr Jasmina Ćirić, posebnu pažnju treba posvetiti jačanju veza sa međunarodnim organizacijama i njihovoj finansijskoj podršci. Skopska Crna Gora je neponovljiva organska celina koja predstavlja ne samo graditeljski i arhitektonski, već i prirodni pejzaž, koji je povezan sa ljudskim delovanjem na prirodno okruženje i uticajem duhovne kulture na arhitekturu. Ova specifičnost i homogenost čine Skopsku Crnu Goru jedinstvenim kulturnim pejzažom, koji treba zaštititi kao razvojni resurs i koristiti ga na način koji će doprineti očuvanju regionalnog i lokalnog identiteta.

Okvirna Konvencija Saveta Evrope o vrednosti kulturnog nasleđa za društvo, koju je Srbija ratifikovala još 2005. godine, pruža podršku za uspostavljanje integrisanog pristupa u očuvanju kulturnog nasleđa kao osnovnog elementa budućeg održivog razvoja.

Sveti Nikola Bolnički, Foto Vikipedija

Kada je SPC svojim tomosom priznala autokefalnost MPC, čime je okončan višedecenijski crkveni raskol, postavljeno je i pitanje mogu li se očekivati zajednički napori u cilju efikasne zaštite srednjovekovnih svetinja, kojima sada i zvanično gazduju MPC i Uprava za zaštitu nacionalnog nasleđa pri resornom ministarstvu kulture u Skoplju.

- U novonastalim okolnostima moguće je nazreti tendenciju približavanja dveju crkava, što se ogleda u učestalijoj komunikaciji i saradnji između arhijereja obe crkve - nastavlja dr Ćirić. - Ovo je važan korak, koji je, uprkos višedecenijskim istorijskim razdvajanjima, omogućio otvaranje novih mogućnosti za konstruktivniji pristup u zaštiti kulturnog i duhovnog nasleđa.

Naša sagovornica dodaje da prevazilaženje raskola, koji nije bio običan razdor već je predstavljao dubok duhovni gubitak za vernike i negativno uticao na stanje zadužbina iz srednjeg veka, omogućava slobodno služenje svetih liturgija u svim svetinjama koje su podigli Nemanjići, Dejanovići, Mrnjavčevići i ostali pripadnici srpske vlastele.

- Iako će realizacija takvih inicijativa verovatno zavisiti od dalje političke i pravne stabilizacije u regionu, ova situacija ponovo omogućava odgovornu saradnju između crkvenih tela i nacionalnih institucija koje imaju mandat za zaštitu kulturnog nasleđa - očekuje naučnica iz Kragujevca.

Ona veruje će biti novih koraka u ovoj oblasti, da će se u obzir uzimati kako duhovni, tako i kulturni aspekti, uz aktivno učešće i podršku međunarodnih organizacija koje se bave zaštitom kulturne baštine. Međutim, sve ovo je moguće samo uz hitno preduzimanje odgovarajućih diplomatskih mera, koje bi morale biti inicirane pre svega od ministarstava kulture i spoljnih poslova dveju zemalja.

Jasmina Ćirić, Foto M. L.

Citat iz tomosa koji je patrijarh srpski Porfirije uputio MPC posebno je značajan jer precizira odnos koji se uspostavlja između dve crkve u kontekstu kulturnog nasleđa. U njemu se navodi: "Sveti hramovi i manastiri, naročito pak velike svetinje iz nemanjićkog perioda i poznijeg perioda srpskog prisustva, crkvenog graditeljstva i kulturnog stvaralaštva na tlu današnje Severne Makedonije, kao i ukupna pokretna i nepokretna imovina SPC unutar njenih granica ustupaju se na korišćenje novoj, autokefalnoj sestrinskoj crkvi".

Ova formulacija jasno ističe da se ne radi o poklanjanju svetinja, kako poneki pogrešno i zlonamerno tumače, već o ustupanju na korišćenje, što podrazumeva zajednički odgovor na zaštitu i čuvanje ovog značajnog kulturnog i duhovnog nasleđa.

Dr Ćirić je razvila višegodišnju uspešnu saradnju sa Srpskim kulturno-informativnim centrom Spona u Skoplju, pa je bila uključena i u inicijativu iz 2022, kada je nadležnima u makedonskoj prestonici upućen apel za zaštitu ugroženog hrama Uspenja Presvete Bogorodice u manastirskom kompleksu Mateič kod Kumanova, "kao kulturnog nasleđa u opasnosti". Međutim, uprkos najavama i obećanjima, ozbiljnih rezultata i dalje nema.

- Apel iz 2022. je bio praćen detaljnom foto-dokumentacijom koja je objavljena u više srpskih i makedonskih medija. Apel je nedvosmisleno ukazao na potrebu revitalizacije manastira koji je pretrpeo ozbiljna oštećenja tokom oružanih sukoba 2001. godine, kao i od atmosferskih uticaja. Iako je manastir Mateič pod zaštitom države od 1953. godine, uprkos toj zaštiti, neophodne mere nisu bile sprovedene - potvrđuje naša sagovornica.

Inicijativa za stavljanje manastira na listu Uneskove ugrožene baštine, u cilju međunarodne zaštite, ukazala je na potrebu sveobuhvatnih mera kako u arhitektonskoj zaštiti, tako i u očuvanju fresaka. Ikonografija crkve u Mateiču je vrlo složena, oslanja se neposredno na ikonografiju drugih srpskih zadužbina poput Starog Nagoričina i Dečana, ali ima i određene karakteristike koje ne postoje više nigde. Dr Ćirić ukazuje na to da će u naučnom smislu tek biti reči o ovoj crkvi, budući da je u štampi jedan rad o pogrešnim interpretacijama zidnog slikarstva ali i arhitekture.

Pošto su konkretni rezultati izostali, izuzev reparacije krovnog pokrivača crkve okončane krajem septembra 2023, na okruglom stolu održanom u SANU ukazano je da u cilju očuvanja pomenute crkve preostaje mogućnost transnacionalne nominacije, koja bi omogućila kontinuitet zaštite. Međutim, to bi mogao da bude dug put zbog mogućih razilaženja u pristupu nadležnih dveju država.

- Transnacionalna nominacija je veoma zahtevan proces koji podrazumeva najpre složene diplomatske procedure i saradnju između Nacionalnog konzervatorskog centra u Skoplju i Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Beogradu. Moj utisak je da bi ovaj korak mogao biti izveden i u okviru inicijative "Otvoreni Balkan", ali da bi to podrazumevalo i saradnju SPC i MPC. Ova saradnja zahtevala bi potpisivanje protokola o saradnji i formiranje komisije sastavljene od stručnjaka iz obe države - objašnjava dr Ćirić.

Procedure ove vrste su regulisane prema Konvenciji o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine iz 1972. i pratećim regulativama iz 2003. godine, koje definišu uslove i procedure za transnacionalne nominacije kulturne baštine.

Na pomenutom okruglom stolu u SANU naša naučnica je iznela neke malo poznate podatke o pravcima zaštite kulturnih dobara u Severnoj Makedoniji.

- Na osnovu dostupnih podataka i dosadašnjih istraživanja broj registrovanih srednjovekovnih spomenika kulture u Severnoj Makedoniji nije precizno definisan u jednom objedinjenom registru. Registrovano je 707 crkava, ali ovaj broj ne obuhvata sve spomenike kulture, i veliki broj tih objekata nažalost nije pod odgovarajućom zaštitom.

Mnogi od njih nisu dovoljno istraženi ili dokumentovani, što predstavlja veliki izazov za njihovu buduću zaštitu - precizira naša sagovornica.

Ona ističe da među njima poseban istorijski i kulturni značaj imaju pomenuti manastir Mateič i svetinje na Skopskoj Crnoj Gori. Zato su upravo one potencijalni kandidati za listu Uneska, što bi omogućilo širu međunarodnu vidljivost ovih objekata i njihovu efikasniju zaštitu.

- Zaštitu ovih spomenika često ometa nedostatak važne dokumentacije i zvanične podrške. Projekti poput "Monitoring pravoslavnog kulturnog nasleđa", koji je sproveo IKOMOS a finansijski podržao Stejt department, kao i saradnja sa institucijama poput Univerziteta Prinston kroz projekat "Mapiranje Istočne Evrope", predstavljaju značajne korake - nagoveštava dr Jasmina Ćirić. - Ovi projekti bi u naučnom smislu mogli pomoći u praćenju aktuelnog stanja i otvoriti mogućnosti za buduću zaštitu i nominaciju.

Ipak, naučnica ukazuje na "zaobilaženje" nekih od svetinja u ovom projektu. U monitoringu je izostavljen manastir Mateič, poslednja carska zadužbina Nemanjića, koji je istorijski i kulturno veoma važan, ali projekat nije detaljno ukazao na višestruke štete koje su mu nanete.

Takođe, ostaje nejasno zašto Crkva Sv. Nikole Bolničkog u Ohridu nije detaljno obuhvaćena monitoringom, dok je Crkva Bogorodice Bolničke uzeta u obzir. To je važno jer se u Crkvi Sv. Nikole Bolničkog nalazi jedini sačuvani portret kralja Dušana, kraljice Jelene i njihovog sina Uroša u Ohridu, uz predstave arhiepiskopa ohridskog Nikole, Svetog Save i Svetog Simeona Nemanje. To su jedine sačuvane predstave Nemanjića u Ohridu, jer su portreti na spratu Grigorijeve priprate u Crkvi sv. Sofije u Ohridu uništeni gotovo u potpunosti.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije