SLOVENCI ODBIJAJU DA SE BORE IZVAN SVOJIH GRANICA: Strah Tita i partije od većinskog naroda

RAZGOVORI Tita sa hrvatskim i slovenačkim većnicima sadrže neka bliža objašnjenja o karakteru jugoslovenske federacije.

Foto: Muzej Jugoslavije/Arhiv Jugoslavije, Fototeka Arhiva za likovne umetnosti/ Profimedija/Muzej Avnoja u Jajcu/Dokumentacije "Novosti" i "Borbe"

Tito je u razgovoru sa hrvatskim većnicima isticao da je on sin "hrvatskog zagorskog seljaka", da se Hrvati nemaju čega plašiti od srpskog naroda i da Hrvatska igra "važnu ulogu, jer su Hrvati i Hrvatska bili nosioci borbe protiv velikosrpske reakcije", da je u "sklopu zajedničke borbe Hrvatska jak stup, ako se iznutra izcimentira tada će Hrvati i Hrvatska odigrati veliku ulogu". "Zadatak je likvidirati unutarnje neprijatelje, jer oni su opasniji od okupatora". Slovenački delegati su se interesovali za centralizam, koji je Tito objašnjavao spoljnopolitičkim razlozima, te za slovenački jezik u vojsci. Edvard Kocbek je u razgovoru naglasio "Titovo lično prijateljstvo prema Slovencima".

Foto: Muzej Jugoslavije/Arhiv Jugoslavije, Fototeka Arhiva za likovne umetnosti/ Profimedija/Muzej Avnoja u Jajcu/Dokumentacije "Novosti" i "Borbe"

Vrhovni komandant je prihvatao da slovenačka vojska mora imati slovenački jezik od vrhovnih komandi do najnižih jedinica. Pitanje centralizma, slovenačkog jezika u vojsci i granica, bila su pitanja koja su raspravljena i potvrđena u razgovoru sa prvim čovekom KPJ... Izostanak razgovora o sličnim pitanjima sa drugim delegacijama formalno gledano nije obavezivao, ali je faktički izdvajao ove dve delegacije u odnosu na druge, tim pre što je delegacija najvećeg naroda (Srba) bila predstavljena isključivo preko predstavnika u vojnim jedinicama. Dok su se jedinice drugih naroda Jugoslavije u brigadama pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba borile van granica svojih zemalja, dotle jedino Slovenci nisu prihvatali da njihove jedinice pređu izvan svoje teritorije. Pokušaj Arsa Jovanovića, na osnovu Titovog ovlašćenja, da formira brigade u Sloveniji 1942. koje bi napustile njenu teritoriju, naišao je na otpor CK KP Slovenije i dezavuisanje ovlašćenog predstavnika Vrhovnog štaba sa obrazloženjem da bi se time oduzela "organska osnova" slovenačkoj vojsci.

Na zasedanju Avnoja u Jajcu zagarantovana su prava nacionalnih manjina, ali nije došlo do stvaranja autonomnih jedinica van proklamovanih federalnih jedinica ili u njihovom okviru. Uoči drugog zasedanja Avnoja pominjala se autonomija samo za Bosnu i Hercegovinu, s obzirom na složeni nacionalni karakter ove zemlje, a u skladu sa principom da bude onoliko federalnih jedinica koliko ima i nacija, što je za Rodoljuba Čolakovića bilo primena "mehaničkog" načela. Čolaković je iznosio argumentaciju da je reč o istorijskoj formiranoj geografsko-ekonomskoj celini, sa nacionalnom složenošću i strahom Muslimana da ih ponovo ne počnu pretvarati čas u Srbe, čas u Hrvate. Koncepcija o statusu Bosne i Hercegovine u jugoslovenskoj federaciji nije bila jasna ni rukovodstvu KPJ.

Ideja o autonomiji prerasla je u ideju o federalnoj jedinici neposredno uoči drugog zasedanja Avnoja. Vojvodina je imala relativno izgrađenu vojno-političku organizaciju, ali kao autonomna jedinica nije ozvaničena na Avnoj. Između hrvatskog i vojvođanskog rukovodstva postojao je i spor oko zapadnih delova Srema i Baranje. Status Kosova i Metohije takođe nije razmatran na drugom zasedanju Avnoja. Na Kosovu i Metohiji delovao je Oblasni komitet KPJ za Kosmet neposredno vezan za CK KPJ i Glavni štab, ali narodnooslobodilačka borba je bila nerazvijena i Albanci masovno van nje. Albanski pritisak na slovensko stanovništvo Kosova i Metohije bio je snažan, a ideja "velike Albanije" u vodećim snagama albanskog društva više nego jaka, s obzirom na razvijenu kolaboraciju i prihvatanje koncepcije etnički čistog Kosova u "velikoj Albaniji". Taj pritisak će se još više pojačati obrazovanjem Druge prizrenske lige, septembra 1943. godine. [...]

Opštejugoslovensko jedinstvo je obezbeđivala KPJ, integrisana kao rukovodeće jezgro u sve pore nove društvene i vojne organizacije, bez dovođenja u pitanje svog ideološko-političkog identiteta. KPJ, odnosno narodnooslobodilački pokret, obezbeđivali su jedinstvo i koheziju jugoslovenske celine posredstvom Politbiroa CK KPJ, Vrhovnog štaba, Titovog autoriteta, ustanove delegata CK KPJ i Vrhovnog štaba sa neograničenim ovlašćenjima. Kao što je demokratski centralizam KPJ u praksi zapostavljao demokratsku na račun centralističke komponente, slično se dešavalo i u organizaciji vlasti.

HRVATI TRAŽE KONFEDERACIJU I SVOJU VOJSKU

Partija je u svojoj strukturi imala nacionalne kompartije, koje nisu istovremeno stvorene, čime je Srbija nesumnjivo bila oštećena u višeznačnom smislu reči, ali Jugoslavija ipak nije bila suštinski federalizovana, s obzirom na načelo demokratskog centralizma kojem su bile podređene nacionalne i pokrajinske partijske organizacije. Glavni centar i kičma sistema je bila sadržana u Politbirou, sa suverenom moći generalnog sekretara KPJ koji je u ličnosti Tita već počeo da dobija harizmatične oznake. Tito je istovremeno u vezi sa forsiranjem njegovog kulta posle drugog zasedanja Avnoja iskorišćavan kao personifikacija Jugoslavije. U komunikaciji Britanaca sa novom Jugoslavijom, najčešće se govori o Titu, dok se Avnoj, NKOJ, Vrhovni štab retko pominju, jer se on sa ovim organima izjednačavao.

Foto: Muzej Jugoslavije/Arhiv Jugoslavije, Fototeka Arhiva za likovne umetnosti/ Profimedija/Muzej Avnoja u Jajcu/Dokumentacije "Novosti" i "Borbe"

AVNOJ je proglasio obnavljanje Jugoslavije ravnopravnih naroda... Analiza ove odluke nedvosmisleno upućuje da je reč o federaciji a ne savezu država ili konfederaciji. No, federacija 1943. nije bila izgrađena do kraja. Srbija još nije bila izgrađena kao složena federalna jedinica, organizacije Avnoja i NKOJ nisu bile dovršene, a nisu regulisani ni odnosi između Avnoja i zemaljskih antifašističkih veća. Granice federalnih jedinica nisu bile utvrđene odlukama najviših državnih organa. Teritorijalni okviri federalnih jedinica utvrđivani su po nejednoobraznim merilima i nejednakim hronološkim momentima. Jedna razgraničenja zasnivana su na istorijskim, a druga na etničkim argumentima. Sporna pitanja rešavana su u zatvorenom krugu Politbiroa, na sednicama Predsedništva Avnoja, bez publiciteta, putem ad hoc partijsko-državnih komisija, privremenim razgraničenjem koje je vremenom postalo trajno, na bazi sporazuma predstavnika pojedinih federalnih jedinica.

Foto: Muzej Jugoslavije/Arhiv Jugoslavije, Fototeka Arhiva za likovne umetnosti/ Profimedija/Muzej Avnoja u Jajcu/Dokumentacije "Novosti" i "Borbe"

Srbija je tako razgraničena na osnovu stanja iz vremena posle Berlinskog kongresa, ako izuzmemo podelu Sandžaka. Posle drugog zasedanja Avnoja došlo je do različitog tumačenja odluke o položaju Sandžaka (koji su jedno vreme svojatali Crnogorci); postojao je spor između Hrvatske i Vojvodine oko zapadnog Srema; spor između Srbije i Makedonije oko tzv. Ristovačke Makedonije; javljale su se autonomističke težnje u Dalmaciji, uz spor između dalmatinskog i hrvatskog partijskog rukovodstva. U hrvatskom partijskom rukovodstvu u leto 1944. godine postojale su i tendencije konfederalizma Hrvatske vezivane za Andriju Hebranga (zasebna vojska).

Moša Pijade je predlagao da se osnuje srpska pokrajina sa autonomnim statusom u federalnoj Hrvatskoj, ali o tome nema pisanog traga, ako izuzmemo memoarske iskaze (Milovan Đilas). Pijade je sa uspostavljanjem ove autonomije u Hrvatskoj računao na eventualnu ravnotežu ukoliko se u Srbiji formiraju autonomne jedinice. Bilo je pojedinačnih tendencija da se i u zapadnoj Makedoniji ustanovi autonomija. [...]
U delu srpskog naroda održavalo se uverenje da je druga, komunistička Jugoslavija, obnovljena u znaku slabljenja "cepanja" i degradacije srpstva. Godine 1918. postojalo je uverenje da je pod zajedničkim jugoslovenskim krovom ostvarena integracija svih Srba, ali se izdvajanjem Hrvata u corpus separatum 1939. neminovno postavilo pitanje Srba. Otvaranje srpskog pitanja u jednoj tako heterogenoj zemlji kakva je Jugoslavija nije moglo da ne otvori sva ostala nacionalna pitanja. Komunistička Jugoslavija nije rešila pitanje Srba u smislu sabiranja svih Srba u jednoj federalnoj jedinici, ali je obezbedila da Srbi van federalne Srbije dobiju status naroda (u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini). Komunistima je pošlo za rukom da dobiju na svoju stranu "zapadne Srbe", što je dobrim delom omogućilo pobedu narodnooslobodilačkog pokreta, sa Srbima iz Srbije internacionalističke, jugoslovenske orijentacije. Sličnu pobedu KPJ je izvojevala i na Kosovu i Metohiji... Srbi van Srbije bili su glavna vojska KPJ u Drugom svetskom ratu. [...]

Foto: Muzej Jugoslavije/Arhiv Jugoslavije, Fototeka Arhiva za likovne umetnosti/ Profimedija/Muzej Avnoja u Jajcu/Dokumentacije "Novosti" i "Borbe"

Negativne posledice u kasnijem razvitku poticale su i iz strukture jugoslovenske federacije koju su komunisti gradili u znaku nacionalne ravnoteže, koja je menjala predratni položaj Srbije i srpskog naroda u Jugoslaviji. Opšti uzor svakako je bila sovjetska federacija, u kojoj je Rusija bila jedna od republika, ali bez svoje nacionalne partije, slično Srbiji do maja 1945. godine. Na drugoj strani, kao realnost, nije se moglo mimoilaziti ni iskustvo građanskih partija, pre svega Hrvatske seljačke stranke.

Preporučujemo

Društvo

0 3

JUGOSLAVIJA JE OBNAVLjANA "CEPANjEM" I DEGRADACIJOM SRPSTVA: Kriterijum na zasedanju u Jajcu - teritorijalna organizacija KP pre aprilskog rata

05. 12. 2022. u 17:00

Politika

0 1

STRAH TITA I PARTIJE OD VEĆINSKOG NARODA - U PONEDELjAK U "VEČERNjIM NOVOSTIMA" NOVI ISTORIJSKI DODATAK

04. 12. 2022. u 16:44

Politika

0 5

ISTORIJA VELIKE MRŽNjE MALIH RAZLIKA: Antisrpska koalicija kao politička osnova druge Jugoslavije

02. 12. 2022. u 19:18

Politika

1 8

KRALjEVINA SRBIJA SE UJEDINILA SA NEPOSTOJEĆOM DRŽAVOM: Šta su bili Jugoslovenski odbor i Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba

01. 12. 2022. u 18:11

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije