TERITORIJA BEZ DRŽAVOTVORNE I SAMOSTALNE TRADICIJE: Demografske, ekonomske, kulturne, administrativno pravne i političke promene kroz vekov

KAD SE povede reč o Vojvodini neizbežno se postavljaju neka važna životna i naučna pitanja. Prvo je: šta je zapravo Vojvodina?

Sve do Požarevačkog mira Banat i polovina Srema ostaće u rukama Osmanlija, Foto Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Da li je definisani geopolitički prostor, da li je tradicionalni politički i administrativni entitet, možda samo ekonomski i socijalni interes, ili prejako osećanje zavičajne pripadnosti, mentaliteta i ideoloških stereotipa? Teško je izbeći razmišljanje o ovim pitanjima, kao i o mogućnosti da se na njih odgovori potraže i u tekovinama nauke o istoriji Vojvodine u XIX i XX veku, nastalim posle Drugog svetskog rata.

Pitanje je najpre da li je Vojvodina, makar u naznakama, prirodno-geografska celina.

Nije, očevidno. Ona je predeo na južnom delu Panonske nizije bez jasnih granica. Potpuno otvorena prema severu i istoku, ona nije jasno omeđena ni prema zapadu. Ako bi Dunav i predstavljao neku prirodnu granicu prema slavonskoj ravnici i Baranji, šta je sa širokim nerazdeljivim prostorom Srema i Slavonije od Iloka na Dunavu do Rače na Savi?

S druge strane, ako su u političko-geografskom (a time i državno-administrativnom) smislu Sava i Dunav mogli da se crtaju kao granica između Panonije i Balkana, u istorijskom ne bi mogle nikako. Od praistorije do danas, reke su češće spajale, nego razdvajale zemlje i narode, društva i kulture. Tako je i sa balkansko-panonskim područjem. Od neolita pa do seobe naroda  (od IV do IX veka), na tlu današnje Vojvodine se nalaze lokaliteti istih kulturnih grupa ili etničkih skupina. Za njihovo rasprostiranje Sava i Dunav nisu bile nikakve nesavladive prepreke, kao što nisu bile ni u vreme velikih antičkih carstava – Rimskog i Vizantijskog. Srem je bio važan placdarm za prodor rimskih legija na jug, a Sirmijum (Sremska Mitrovica) neko vreme i jedna od prestonica Imperije. Dunav nije zaustavio cara Trajana da osvoji Dakiju, kojom su bili obuhvaćeni i delovi Banata, i da njome Rimljani vladaju dva i po veka. Vizantijske vojske takođe su savlađivale ove široke vodotokove i povremeno se učvršćivale na njihovim severnim obalama. Varvarskim naletima, od Kelta, preko Gota, Huna, Gepida, Avara, Slovena, Bugara i Mađara, Sava i Dunav nisu predstavljali ozbiljniju smetnju za pohode na Carigrad i Rim baš preko panonsko-balkanskih prostranstava.

ISTORIJSKA činjenica od velikog značaja jeste i ova: Kad god bi se našli u sastavu neke države, delovi ili celina današnje Vojvodine, bili su njihova periferija bez ikakvog specijalnog, integrišućeg teritorijalnog ili administrativno-političkog statusa. U sastavu Kraljevine Ugarske (od X do XVI stoleća) Banat, Bačka, Baranja, Srem, Slavonija pripadali su različitim feudalnim (svetovnim ili crkvenim) posedima, koje su ugarski vladari držali kao čvršće ili labavije povezanu celinu. Tatarska najezda u XIII veku dovela ju je sasvim u pitanje. A kad su Turci kod Mohača 1526. dokrajčili tu celinu i posedanjem Budima 1541. ovladali gotovo celom Ugarskom, i područje današnje Vojvodine našlo se, bez bilo kakvih posebnih obeležja, u sastavu Budimskog pašaluka, u kojem će ostati sve do Velikog bečkog rata (1683-1699). Čak i posle okončavanja tog istorijski prelomnog obračuna Osmanske imperije i hrišćanske Evrope, Karlovačkim mirom 1699. svi delovi savremene vojvođanske pokrajine, sve do 1718. neće biti u istim državno-pravnim okvirima. Sve do Požarevačkog mira Banat i polovina Srema ostaće u rukama Osmanlija. A i kad se završe periodi ratovanja Beogradskim mirom 1739. teritorije Vojvodine neće postati nikakva posebna pravno-politička celina. Umesto perifernog turskog pašaluka, postaće daleka provincija Rimsko-nemačkog, od 1806. Austrijskog, carstva, a od 1867. mađarskog dela Austro-ugarske monarhije. Tako će trajati sve do 1918. kad teritorija Vojvodine postane severoistočna periferija nove jugoslovenske države: Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije.

* * * * * * * * * * * *

Otpor germanizaciji, mađarizaciji i unijaćenju Srba

DEŠAVALE su se u tim razdobljima mnoge demografske, socijalno-ekonomske, kulturne, političke i administrativno-pravne promene.Ono što se u tom pogledu vidi kao jedna od najvažnijih istorijskih pojava dugog trajanja jeste da je tle današnje Vojvodine u svim tim milenijumima bilo tranzitna, periferna, nikad (sve do 1945.) ni najlabavijim vezama povezana, uokvirena i posebno organizovana celina. Bila je i ostala teritorija bez državotvorne, ili samostalne upravljačke tradicije, toliko značajne za formiranje stabilnog etatističkog entiteta.

Druga pojava dugog istorijskog trajanja, koja obeležava izgled i položaj teritorije Vojvodine, jeste njen agrarni karakter koji je vazda predstavljao, ono što i danas, njeno najveće bogatstvo i izvor života. I u tom pogledu se u proteklim vekovima mnogo toga menjalo u agrotehnici, saobraćaju, društvenim i vlasničkim odnosima, ali joj nikad nije donosilo toliku prednost koja bi je politički bitnije izdvajalo od okolnih zemalja jugoistočne Evrope, pa i drugih sličnih područja starog kontinenta. U većoj meri to se može reći za njeno stanovništvo, njegov etnički i nacionalni sastav koji se neprestano menjao.  

Ugarski kralj Matija Korvin, Foto Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Upravo te promene, migracije, doseljavanja i odseljavanja postale su  treća pojava dugog trajanja u istoriji vojvođanskog tla. Postepeno osmanlijsko pokoravanje balkanskih država podstaklo je već u XV veku povlačenje velikog broja Srba sa juga na sever i naseljavanje u razne predele Ugarske. Postoji podatak da je već u vreme kralja Matije Korvina (1458-1490) u srednjem Podunavlju živelo oko 200.000 Srba. Mnogi su služili u vojnim odredima, naročito flotili dunavskih šajki, a za sobom su kao rečit spomenik ostavili crkvu Sv. Avrama iz 1439. u Srpskom Kovinu (Ráczkeve ) na ostrvu Čepel blizu Budima. Stizali su i mnogo severnije sve do županije Heveš, do Komorana i Đera. U doba turske vlasti, na mesto veoma proređenog mađarskog stanovništva stizao je i veliki broj Srba koji su učestvovali u različitim privrednim zanimanjima, ali ponajviše u svim hrišćanskim i osmanlijskim vojskama koje su na panonskim prostorima neprestano ratovale tokom XVI i XVII stoleća.

VELIKI bečki rat i seoba Srba pod Arsenijem Čarnojevićem 1690. predstavljali su i u ovom pogledu istorijsku prekretnicu. Povlačenje Turaka izazvalo je dugotrajni proces naseljavanja poluispražnjenih prostora Ugarske, najviše njenih južnih krajeva. Srbi sa Kosova i Metohije, iz ostalih delova Srbije kao i Bosne, bili su među prvima čije su grupacije stizale do Budima, Jegre, Ostrogona, Komorana i Đera, da se Srem, Bačka, Slavonija i Baranja i ne pominju. Za kratko vreme oni su u raznim krajevima obrazovali privredno i kulturno jake centre u Sent Andreji, budimskom naselju Taban, u područjima Slavonsko-sremske, Podunavske, Potisko-pomoriške i Banatske vojne granice, koje je kao odbrambene sisteme prema Osmanskoj imperiji, Austrija stvarala u poslednjoj deceniji XVII i prvim decenijama XVIII veka. Ali, za srpskom od sredine ovog stoleća, od dvorskih vlasti iz Beča, organizovano je i u južne i istočne predele Carevine pristizala kolonizacija Nemaca, a i Mađara, Slovaka, Rusina, Rumuna. Spontano su se i dalje doseljavali Srbi, zatim Cincari, Jevreji, Jermeni, Grci. Izrasta jedan konglomerat naroda, jezika, kultura i običaja, koji Južnu Ugarsku pretvara u svojevrsnu, složenu etničko-nacionalnu, religioznu, i socijalno ekonomsku strukturu, koja će područje Vojvodine karakterisati sve do danas. Izuzetno važna istorijska osobenost te strukture biće da u njoj neće doći do etničko-nacionalnog prožimanja i srašćivanja tih mnogobrojnih naroda i etniciteta, već, naprotiv, do njihove brze pojedinačne nacionalne identifikacije i integracije. Uprkos nastojanjima bilo dvora, bilo ugarske staleške države nije se ostvarila ni germanizacija, ni mađarizacija ovih predela, kao ni napori favorizovane katoličke crkve da pravoslavni srpski narod privedu uniji sa papstvom.

* * * * * * * * * * * *

Čuvanje pravoslavne vere i uspomena na prošlost

I PORED upućenosti jednih na druge, i pored mnogih sličnosti koje je donosio zajednički život i bliski socijalnoekonomski interes agrarne zajednice, ove posebne nacionalne identifikacije, izvršene na osnovama jezičke, kulturne i duhovno-verske pripadnosti, vodile su nerazumevanju, pa i sukobljavanju, među pojedinim narodima Ugarske, koji su onemogućavali formiranje jedinstvene političke i državno-pravne svesti u većini njenih oblasti, pa i na tlu današnje Vojvodine. Svesti o pripadnosti jedinstvenoj administrativno-političkoj zajednici u Vojvodini je na putu stajala još jedna okolnost.

Reč je o podeljenosti ovog područja na pravno, politički i administrativno različite teritorijalne jedinice: vojnu granicu, staleško uređeni provincijal (županije), razne tipove privilegovanih mesta i oblasti (slobodnih kraljevskih gradova, trgovišta, komuniteta, krunskih distrikata), što će u drugim formama (oblasti, banovine) biti nastavljeno i u prvoj jugoslovenskoj državi.

Seoba Srba pod Arsenijem Čarnojevićem 1690. predstavljala je i storijsku prekretnicu, Foto Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Kad se u ovo vreme povede reč o Vojvodini pitanje nad pitanjima je njena autonomija u prošlosti, današnjici i sutrašnjici. Ono što je notorna istorijska činjenica to je da je pitanje autonomije sve do 1918. postavljao isključivo srpski narod u Ugarskoj, da su Srbi i u jugoslovenskoj, a sada i u srpskoj državi, bili glavni nosioci i zagovornici autonomnog (verskog, nacionalnog, personalnog, teritorijalnog) statusa Vojvodine u sastavu državnih organizacija u kojima su se nalazili. Nekoliko je važnih istorijskih faktora uticalo na taj fenomen. Sve do nestanka osmanske vlasti iz Panonije, na teritoriji Vojvodine nalazilo se jedno od najvažnijih središta čuvanja pravoslavne vere i uspomena na slavnu prošlost i državotvornu tradiciju srpskog naroda. To su središte bili pre svega manastiri na Fruškoj gori (Sremski Atos, ili Sveta gora fruškogorska). Hopovo, Krušedol, Jazak, Đipša, Privina glava, Šišatovac i još desetak drugih manastira bili su prava straža nad srpskom istorijom, religijom i kulturom. Svi u okviru Pećke patrijaršije (ali i kad ona nije postojala), kao i druga srpska svetilišta ove vrste (od Hilandara do Manasije)  igrali su ulogu zamene za izgubljenu državu.

OMASOVLjEN, bolje organizovan, ojačan vojničkim zaslugama za Habzburšku monarhiju u njenim ratovanjima na balkansko-panonskim, ali i drugim evropskim bojištima, srpski narod je unekoliko bio zaštićen i carskim privilegijama dobijenim od cara Leopolda Prvog 1690. i 1691. Nisu te privilegije od samog početka ispunjavale sve srpske zahteve. Tokom XVIII veka su ograničavane, kršene i nedosledno primenjivane, dopuštajući povremene nesnosne verske, socijalne, političke i administrativne pritiske u cilju ukidanja personalne i versko-nacionalne zaštite Srba, koje su obećavale privilegije.

Srpski narod je unekoliko bio zaštićen carskim privilegijama dobijenim od cara Leopolda I, Foto Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Žestoki otpor tim pritiscima i važnost Vojne granice olakšavali su te pritiske i doprinosili nacionalnom i verskom zbijanju Srba pred nasrtajima ugarskog državnog prava i prozelitizma katoličke crkve. U najmanju ruku, Srbi su kroz čitav XVIII i XIX vek uspeli da sačuvaju svoju crkveno-školsku autonomiju koja im je omogućavala duhovni i kulturni razvitak. Zahvaljujući tome, u Ugarskoj kao i nekim drugim centrima Habzburške monarhije (Beč, Trst) udareni su temelji i stvorena središta evropeizacije i modernizacije srpske nacionalne kulture. Nju obeležava svojevrsna simbioza srpsko-vizantijske i patrijarhalne tradicije donete sa balkanskih prostora sa tekovinama baroka, klasicizma, prosvetiteljstva i romantizma, koje su pristizale iz centralne i zapadne Evrope, ali i iz južnih predela Rusije – pre svega Kijeva.

* * * * * * * * * * * *

Rađanje političkih ideja za obnavljanje srpske države

IZ TE SIMBIOZE srpsko-vizantijske i sačuvane patrijarhalne tradicije rođeni su mnogobrojni briljantni rezultati u oblasti crkvene i svetovne arhitekture, slikarstva, književnosti, istoriografije, jezika i još nekih disciplina od značaja za nacionalni napredak srpskog naroda. U XVIII i na početku XIX stoleća nastale su i prve prosvetne i kulturne ustanove koje su u životu Srba sve do naših dana igrale i igraju prvorazrednu ulogu: Učiteljska škola (Norma  u Sentandreji, odnosno Preparandija u Somboru), Bogoslovija u Sremskim Karlovcima, prve srpske gimnazije u Sremskim Karlovcima (1791) i Novom Sadu (1810), slavna Matica srpska u Pešti (1826), preseljena u Novi Sad (1864), Tekelijanum (zavod za školovanje srpske mladeži) u Pešti (1838). Uz to pokretane su novine, časopisi (od 1826. do danas živi Letopis Matice srpske), Danica Vuka Karadžića itd. Već od 30-ih godina XVIII pojavljuju se začeci pozorišnog života koji će dostići vrhunac formiranjem Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu (1861), otvaraju se čitaonice i druga središta kulturnog okupljanja. Širi se kulturno mecenatstvo. Nad svim tim bdi i vidno utiče Karlovačka mitropolija Srpske pravoslavne crkve, vodeća snaga duhovnog i nacionalnog okupljanja i afirmacije srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji, ali i celog srpstva, naročito posle ukidanja Pećke patrijaršije 1766. Srbi u Monarhiji postaju vrelo i motorna snaga u razvoju srpske kulture i nacionalne svesti. Upravo tu se začinju i konkretnije političke ideje o obnovi srpske države, od Đorđa Brankovića, preko patrijarha Arsenija IV, do mitropolita Stefana Stratimirovića i Save Tekelije, koje će naći primenu u velikoj srpskoj revoluciji započetoj 1804. u Šumadiji.

Ideje o obnovi srpske države počele su u vremenu grofa Đorđa Brankovića, Foto Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

ČITAV ovaj kulturni, društveni i privredni preobražaj srpskog naroda ne odigrava se samo na teritoriji današnje Vojvodine. Prostire se on širom Ugarske i Austrije, ali su središta u fruškogorskim i drugim manastirima (Bođanima, Kovilju), u Sremskim Karlovcima, Novom Sadu, tokom vremena sticala sve značajniju ulogu. Međutim, nad svim tim nacionalnim inicijativama i postignutim rezultatima Srba nadvijala se stalno realna opasnost denacionalizacije, ukidanja onog stepena zaštite koju su nudile vazda, s raznih strana osporavane, carske privilegije stečene posle Velike seobe Srba 1690.

Srpsko narodno pozorište formirano je 1861. u Novom Sadu , Foto Muzej Vojvodine, Muzej Novog Sada, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Moćni zastupnici ugarskih staleža uporno su osporavali Srbima bilo kakav povlašćeni položaj, smatrali su ih stranim elementom u zemljama krune Svetog Stefana (Sentištvanske Ugarske) i u više razdoblja uspevali su da izdejstvuju smanjivanje njihovih prava. Suočeni sa ovim pretnjama Srbi su nastojali da svoj položaj i individualnost zaštite širenjem crkveno-školske i na teritorijalno-administrativnu autonomiju. Prva ideja te vrste formulisana je na Crkveno-narodnom saboru u Baji 1694. kad je zatraženo da se u Maloj Vlaškoj i Kumaniji u centralnoj Slavoniji oformi kompaktna srpska teritorija u okviru Austrijske carevine, ali pod neposrednom političkom, administrativnom i vojnom upravom patrijarha, vojvode i drugih neophodnih srpskih organa. Od ovog zahteva ne samo da nije bilo ništa, već su i Leopoldove privilegije u toku XVIII veka opstale samo zahvaljujući ulozi srpskih graničara od kuruckih  (1703-1711),preko mnogih turskih i austrijskih ratova za nasleđe carske krune (1740-1748), do napoleonovskih i revolucionarnih 1848-1849.

Preporučujemo

Društvo

0 0

RASTEGLjIV MORAL SRPSKIH INTELEKTUALACA: Kako je misleća elita menjala svoje poglede na svet

04. 02. 2025. u 07:00

Društvo

0 1

U "VUČJOJ JAZBINI" PLANIRANA FEDERACIJA SRBIJE I CRNE GORE: Susret Milana Nedića sa Hitlerom i Fon Ribentropom

21. 01. 2025. u 15:00

Društvo

0 0

MILAN NEDIĆ SRBIJU UMIRITI NE MOŽE: Bespogovorno izvršenje glavnog zadatka - bratoubilačkog rata

21. 01. 2025. u 12:00

Društvo

0 2

SRAMOTA ZA IZDAJSTVO BOLI I U GROBU: Srpski Peten je iskreno verovao u novi nemački poredak u Evropi

21. 01. 2025. u 17:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije