PRISAJEDINJENJE STOLEĆIMA SANJANO: Vojvodina čudo umnih i nepokolebljivih Srba u Austrougarskoj

DUG put, meren vekovima, prešli su naši sunarodnici, od Austrougarskog carstva do Kraljevine Srbije i Velike narodne skupštine Srba, Bunjevaca, Slovaka i ostalih Južnih Slovena u novosadskom hotelu “Grand” gde je proglašeno prisajedinjenje braći u matici.

Hotel "Grand" u Novom Sadu u kojem je održana Velika narodna skupština, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Srbija je tog 25. novembra stekla svoj sever. Ove godine, srpski sever, iz kojeg je, u komunističkom međuvremenu, istrgnuta Baranja, napuniće stotinu sedam godina.

Gotovo  dva i po veka Srbi u okviru austrijske, a od 1867. Austrougarske carevine, vodili su neprekidnu i tešku, na momente sasvim bezizglednu, borbu za autonomiju, teritorijalnu i političku, koja je u toj epohi jedino mogla da im garantuje opstanak.

Od 1690.godine, kada je austrijski car Leopold Prvi ukazom, poznatim kao Privilegija, uvažio zahteve srpskog sveštenstva i naroda, garantovao mu slobodu vere, upotrebu julijanskog kalendara i pravo izbora arhiepiskopa i sveštenstva, srpska borba za ostvarenje tih prava nije prestajala sve do raspada velikog Habzburškog carstva 1918. godine.

U toj carevini, sve do njenog ugasnuća, samo su se Srbi, počevši od Velike seobe pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem, kontinuirano i krajnje uporno borili za svoju versku, prosvetno-kulturnu, političku (personalnu) i teritorijalnu autonomiju u okviru austrijske, a od 1867. Austrougarske carevine. Nijedan drugi narod sa ovog područja nije tu srpsku borbu prihvatao i nije se u nju trajnije i aktivnije uključivao, a neki od najmnogobrojnijih  (Nemci, Mađari, Hrvati) su joj se i energično suprotstavljali.

Ne zna se precizno koliko je Srba bilo u Habzburškoj monarhiji  ali nesporno, bilo ih je svuda severno od Save i Dunava do prostora iznad Budima, Jegra, Komorana, Đera i Ostrogona, zatim, po Baranji, Maloj Vlaškoj, u Pomorišju i na istoku Banata. I tako rasuti, svuda su bili u versko-političkom okrilju Pećke patrijaršije, stvarali su svoje “racke” milicije za česte borbe na strani carskih trupa. Ti bojevi su ih u dobroj meri proređivali.  

DOLASKOM srpskog stanovništva iz Srbije u Podunavlje (1690), iz Bosne (1697), zatim u tzv. Šakabendinoj seobi 1739., ali i u brojnim migracijama, sve do 19. veka srpski etnički prostor se širio i učvršćivao prema severu - od Zemuna i Temišvara, od Vukovara i Osijeka do Sentandreje, Ostrogona, Komorana i Đera.

Manifestom Invitatorijom (Litterae invitatoriae), car Leopold je 6. aprila 1690. pozvao Srbe da ostanu na svojim ognjištima i pomognu njegovoj vojsci, a on će im, zauzvrat, obezbediti povlastice - slobodu veroispovesti, pravo na izbor vojvode, oslobađanje od javnih tereta i dažbina, izuzev onih koje su plaćali pre turskih osvajanja.

Računajući  na vojnički doprinos Srba, car im je tokom 1690. i 1691. godine izdao dve Privilegije i jednu protekcionu diplomu u kojima se sveukupan srpski živalj tretira kao poseban narod (Natio Rasciana). Garantovao im je verske slobode, izbor arhiepiskopa “iz srpskog naroda i jezika”, zadržavanje “pod upravom i pod uredbama svojih rođenih vlasti u slučaju povratka u staru postojbinu, kao i oslobađanje od dažbina prema Katoličkoj crkvi.

Srpski narod je tako posle Velike seobe Leopoldovim privilegijama dobio neku vrstu personalne autonomije koja se odnosila na sve njegove pripadnike na teritoriji Habzburške monarhije, a prvenstveno na područjima zemalja Krune Svetog Stevana (Kraljevina Ugarska).

Već 1691. postalo je jasno da se Beč neće dosledno pridržavati datih privilegija Srbima.

Umesto na mesto vojvode kao srpskog političkog vođe, Jovan Monasterlija proglašen je podvojvodom. Otvoreno je i pitanje narodno-crkvenog sabora o kojem u privilegijama nije bilo reči, a Srbi su ga podrazumevali u okviru prava da sami biraju svog duhovnog starešinu i arhiepiskopa sa svetovnim ovlašćenjima.

* * * * * * * * * * *

Beč se ne pridržava carskih privilegija  

SUOČENI sa nizom neizvesnosti, uprkos dodeljenim privilegijama, Srbi su  počeli pomišljati na zasebnu autonomnu teritoriju u sklopu monarhije. Takva ideja prvi put je formulisana 1694. na Narodno-crkvenom saboru u Baji. Srpski zahtevi naišli su na žestok otpor carskih i ugarskih vlasti i Katoličke crkve.

Narodno-crkvenim  privilegijama Srbi su bili vezani za bečki dvor koji ih je priznao kao narod i obećao im verske slobode, ali im nije dodelio posebnu nacionalnu teritoriju i sopstvenu upravu kojoj su težili od kraja 17. veka.

Stoga su Srbi  početkom 18. veka nastojali da za svoje “bečke” privilegije dobiju potvrdu i Mađarskog sabora, ali Katolička crkva i mađarski staleži želeli su da umanje značaj ukaza Leopolda Prvog. Težnje Mađara i Katoličke crkve sve više su se podudarale sa centralističkim stavom bečkog dvora koji je dekretima, donetim u periodu od 1729. do 1734., tokom vladavine Karla Šestog (1711-1740), znatno preinačio privilegije dodeljene Srbima.

Svetozar Miletić je poslao poruku da je „umrla“ srpska odanost Beču, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Ostalo je “netaknuto” samo pravo slobodnog izbora mitropolita, kao i sloboda javnog bogosluženja. Mitropolit, međutim, više nije imao status “glave nacije”. Uskraćena mu je i mogućnost da bira episkope bez prethodnog odobrenja cara. Srbi više nisu imali pravo ni da grade svoje hramove.

OSTAVLjENA im je sloboda da svetkuju po starom kalendaru, ali su, po dekretu, morali da slave i katolički Božić, Uskrs i Duhove. Sveštenstvo SPC ponovo je potpalo pod ingerenciju državnih organa, koji su mogli da mu sude u slučaju kriminalnih i građanskih parnica. Najzad, dekretima su Srbi ponovo bili obavezani da plaćaju “desetak” Rimokatoličkoj crkvi i biskupima.

Naročito teško vreme po naše pretke  nastupilo je u periodu vladavine Marije Terezije, austrijske carice jedinog ženskog i, ujedno, poslednjeg vladara dinastije Habzburga. Njena vladavina trajala je pune četiri decenije, od 1740. do 1780. godine.

Carica je prema Srbima vodila dvoličnu politiku, uprkos njihovim vojnim zaslugama.

Ponekad je potvrđivala Leopoldove povlastice, ali ih je često i “precrtavala”. Naročito je bila istrajna u podršci unijaćenju, u čemu su je snažno podsticali predstavnici Hrvata.

Odluka caričina  da Mađare, koji su se u ratu za austrijsko nasleđe iznenada pokazali lojalnima, nagradi ukidanjem Pomoriške i Potiske vojne krajine, dodatno je oneraspoložila Srbe. Smatrali su se izneverenima, jer su u tom ratu podneli velike žrtve.

Ove nevolje pojačavale su želju Srba da sopstveni opstanak učvrste teritorijalnom autonomijom. Ova ideja je prvi put potpuno artikulisana na Temišvarskom saboru 1790. godine, a kulminirala je tokom revolucije 1848. i 1849. godine.

PRVI srpski narodno-crkveni sabor političkog karaktera, Temišvarski sabor otpočeo je niz značajnih skupova Srba u Ugarskoj u periodu od 1790. do 1918. godine, na kojima se rešavao ne samo njihov status, već i njihova istorijska sudbina.

U revolucionarnu 1848. godinu srpski narod u Habzburškoj monarhiji ušao je sa potpuno formiranom nacionalnom svešću i jasnim političkim programom čijih će se osnova držati sve do Prvog svetskog rata. Prihvatajući načela četrdesetosmaške revolucije, oni su pred mađarske revolucionare izašli sa zahtevima da se priznaju srpska narodnost, pravo na upotrebu srpskog jezika, verska sloboda i pravo na održavanje srpskih narodnih sabora.

Ni to što je mađarski prvak Lajoš Košut u pregovorima sa Đorđem Stratimirovićem odbio sve zahteve uz oštar odgovor da u Ugarskoj državi postoji samo jedan “politički narod”, mađarski, a u  suprotnom -  odlučivaće mač.

Ni ovo nije pokolebalo Srbe. Na Majskoj skupštini u Sremskim Karlovcima, od 13. do 15. maja iste godine, srpski narod se proglasio kao “politički slobodan i nezavisan” u okviru Habzburške monarhije i Ugarske i doneo odluku o stvaranju Srpske Vojvodovine (Srem, Baranja, Bačka i Banat, zajedno sa područjima Vojne granice). Mitropolit Josif Rajačić proglašen je patrijarhom, a graničarski pukovnik Stevan Šupljikac vojvodom.

* * * * * * * * * * *

Svetozar Miletić sokoli i pribira narod

SRPSKA Vojvodovina nikada nije zaživela. Posle poraza revolucije 1848-1849. godine, a na kraju višemesečnih rasprava o srpskom pitanju, u Beču je 18. novembra 1849. proglašen patent o osnivanju Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata sa sedištem u Temišvaru, a ne u Novom Sadu, kako su Srbi priželjkivali. Bila je to posebna administrativna oblast koja nije imala nikakvu autonomiju, a čije su granice iscrtane tako da su Srbi u njoj bili u manjini.

Krajem pedesetih godina 19. veka Habzburška monarhija je dospela u krizu koja je primorala cara na reforme. Među brojnim ustupcima datim Mađarima, jedan od najkrupnijih bilo je uspostavljanje integriteta ugarskih zemalja. Tako su 27. decembra 1860. ukinuti Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat. Najveći deo njegove teritorije potpao je pod Ugarsku. Srbi su ponovo bili na početku svoje borbe za autonomiju i opstanak.

Ukaz o Privilegijama austrijskog cara Leopolda Prvog, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Tadašnje osećanje i raspoloženje Srba prvi je javno izneo Svetozar Miletić  (Mošorin, 1826 - Vršac, 1901) u svom znamenitom “Tucindanskom članku”, objavljenom uoči Božića  (5. januar 1860) u listu “Srbski dnevnik”. U njegovom tekstu nedvosmisleno se razaznavala poruka da Srbi više nemaju šta da očekuju od Beča te da oslonac treba da potraže u Pešti.

“Vojvodstvo je umrlo, ali takvo kakvo je bilo, nikom nije trebalo. No, mnogo važnije je da je za Srbe umrlo nešto drugo” - poručio je tada 35-godišnji Miletić iz čije poruke  jasno je bilo da je „umrla“ srpska odanost Beču.

Njegova poruka silno je odjeknula ne samo među Srbima u Ugarskoj, nego u vascelom srpstvu. Zvonio je poput trube koja sokoli i pribira narod za novu borbu u ostvarenju svojih prava. Osim što je svojim tekstom označio prelomni momenat u političkom pravcu i držanju Srba u Ugarskoj, istovremeno je to bio i početak njegovog izrazitog liderstva u srpskom narodu u Ugarskoj.

VIDEVŠI ogromno ogorčenje srpskog naroda, Bečki dvor odobrio im je  održavanje sabora uz uslov da na njemu učestvuju samo Srbi iz bivšeg, poništenog Vojvodstva Srbije i Tamiškog Banata, a ne i njihovi sunarodnici iz Vojne granice, Slavonije, Ugarske i Hrvatske. Ipak, već samo sazivanje raspravno-političkog sabora značilo je neku vrstu javnog priznavanja Srba kao naroda. To je oraspoložilo srpski živalj u Ugarskoj, ulilo novu nadu.

Program Blagoveštenskog sabora ostao je ukorenjen u svesti srpskog naroda, Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

U Sremskim  Karlovcima  2. aprila 1861. godine održan je sabor,  u istoriji zabeležen pod imenom “blagoveštenski” zbog dana na koji ga je austrougarski car Franjo Josif odobrio. Na ovom, poslednjem od ukupno tri politička sabora Srba, okupio se cvet srpske inteligencije.

Većina , sastavljena od opredeljenih za Beč, svojim zaključcima u 16 tačaka istakla je bečkom dvoru maksimalne zahteve kao neophodne garancije za opstanak Srba u monarhiji. Osim zasebne teritorije koja bi zahvatala ceo Srem (rumski, iločki i vukovarski srez), Banat, Bačku i Vojnu granicu, sabor je zahtevao i posebnu političku, sudsku upravu i oblasnu skupštinu. Na čelu Vojvodine, koja bi imala svoj grb i zastavu, prvostepeni i apelacioni sud, a srpski bi bio službeni jezik, stajao bi vojvoda.

Uprkos carskom obećanju  srpski zahtevi - nisu ispunjeni. Preuređenjem Habzburške monarhije na osnovu nagodbe Beča i Pešte, šest godina posle Blagoveštenskog sabora, Srbi su ostali rasparčan i obespravljen narod, najvećim delom naseljen u ugarskoj polovini monarhije.Ipak, program Blagoveštenskog sabora ostao je duboko ukorenjen u njihovoj svesti u narednih više od pola veka, sve do kraha Austrougarske monarhije.

Posle atentata na prestolonaslednika Ferdinanda u Sarajevu, 28. juna 1914. mađarska vlast pohapsila je sve viđenije Srbe, zabranila rad Matici srpskoj i čitaonici, spalila srpske knjige i naložila crkvama da zvona ćute i na sahranama. Ubrzo je počeo Prvi svetski rat.

* * * * * * * * * * *

Prvo srpska košulja pa jugoslovenski kaput

VESTI o srpskom proboju Solunskog fronta, septembra 1918. godine, munjevito i sa oduševljenjem proširile su se među Srbima u Ugarskoj, vratile im samopouzdanje i odavno iščezlu nadu. Već, 25. oktobra, Ugarska se otcepila od Austrije i ponudila Srbima saradnju.

Oni su već bili odlučili da  idu drugačijim putem. Posle  sloma Austrougarske monarhije u Velikom ratu i ulaska oslobodilačke srpske vojske u Novi Sad, Narodni odbor na čelu sa Jašom Tomićem započeo je pripreme za Veliku narodnu skupštinu, koja je imala zadatak da proglasi otcepljenje od Ugarske - Srema, Bačke, Banata i Baranje i da donese odluku o državnopravnom položaju tih oblasti.

Već 17. novembra obnarodovano da je skupština zakazana za 25. novembar u Novom Sadu. Po predviđenom izbornom redu, pravo glasa imali su svi članovi opština koji su imali navršenih 20 godina života. Kako muškarci, tako i žene. Na svakih hiljadu stanovnika, birao se jedan poslanik.

Ulazak srpske vojske u Novi Sad, 9. novembar 1918. Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Ključno pitanje uoči predstojeće skupštine glasilo je - da li će se Srem,Banat,Baranja i Bačka,  ujediniti direktno sa Srbijom, ili preko Narodnog veća u Zagrebu? Nasuprot demokratama Vase Stajića, Jaša Tomić je smatrao da nema ništa prirodnije nego da se Srbi  politički najpre ujedine sa Srbijom, a zatim, zajedno sa njom, uđu u državu Slovenaca, Hrvata i Srba. Prvo srpska košulja pa jugoslovenski kaput.

TOG 25. NOVEMBRA 1918. godine, nešto pre 11 sati, u Novom Sadu bilo je prohladno sa susnežicom. Centar Srpske Atine, naročito onaj deo na ulazu u hotel “Grand” (kasnije hotel “Sloboda”, a danas zgrada  banke na Trgu slobode) preplavili su poslanici Velike narodne skupštine.

Bilo ih je ukupno 757, a izabrani su zaključno sa 23. novembrom kako bi na ovom istorijskom skupu predstavljali slovensko stanovništvo iz 211 opština Banata, Bačke i Baranje. Među njima je bilo 578 Srba, 84 Bunjevca, 62 Slovaka, 21 Rusin, šest Nemaca, tri Šokca, dva Hrvata i jedan Mađar. Na zasedanju je učestvovalo i sedam žena. Skupštini su prisustvovali i članovi Srpskog narodnog odbora iz Novog Sada, zatim predstavnici Srema koji je dan ranije u Rumi već doneo svoju odluku, te grupa srpskih i francuskih oficira, koji su se po oslobođenju zatekli u Novom Sadu.

Delegati 25. novembra 1918. na Velikoj narodnoj skupštini u Novom Sadu , Foto arhiva Matice Srpske, Arhiv Vojvodine, Dokumentacija „Novosti“, Vikipedija ...

Tačno u 11 sati Skupštinu je kao najstariji poslanik otvorio  Jovan Hranilović, grkokatolički sveštenik i pesnik. Pošto je Skupština konstituisana, predsedavanje je preuzeo dr Ignjat Pavlas i odmah najavio Jašu Tomića, predsednika Srpskog narodnog odbora da podnese predlog najvažnije odluke. Odluka o prisajedinjenju Kraljevini Srbiji sa oduševljenjem je prihvaćena.

U istorijskoj besedi Tomić je izgovorio i ove, najemotivnije, rečenice : Jesmo li dobro postupili? Ako pitamo srce, kazaće - učinili ste po meni. Ako pitamo pamet - isto će nam to kazati.”

Preporučujemo

Društvo

0 4

NA TLU JUGOSLAVIJE VOĐENA TRI RATA: Međusobno istrebljivanje posle dizanja ustanka započeto u Srbiji

14. 01. 2025. u 17:00

Društvo

0 2

RAZVIJANjE MRŽNjE I ŽELjE ZA OSVETOM: Koreni građanskog rata među Srbima koji je vođen 1941-1945. godine

14. 01. 2025. u 16:13

Društvo

0 1

RAT SRBA PROTIV SRBA: Bratoubilački građanski sukob u toku Nemačke okupacije

14. 01. 2025. u 07:00

Društvo

0 4

KOSOVO JE ZA SRBE SVETA ZEMLjA: Obnavljanje izvornog značenja kulta Kneza Lazara

07. 01. 2025. u 22:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije