ŽIVOT POSVEĆEN ZNANJU, PRAVDI I OTADŽBINI: Zaboravljena Zora Prica Krstić, prva žena sa titulom doktora nauka u Srbiji i među prvima na Balkanu

POVREMENO na svetlost dana izrone otkrića koja menjaju istoriju, odnosno ono što znamo o njoj.

MLADOST Zora Prica u vreme punoletstva, oko 1900., Foto Iz porodične arhive Aleksandra Krstića

Nedavno smo došli do saznanja od upravo takvog značaja, istražujući tvrdnje Aleksandra Krstića iz Beograda, zasnovane na porodičnom predanju, da je njegova baka Zora Prica Krstić prva žena doktor nauka u Srbiji, i jedna od prvih na Balkanu. Direktnom pretragom njenog imena na internetu, dolazi se do vrlo kratke biografije sa neutvrđenom godinom rođenja, pogrešnom godinom smrti i bez pomena doktorata. Nije bilo prečica u upoznavanju lika Zore Price, pa smo krenuli stazama temeljitog istraživanja njenog života.

Sa sigurnošću se može reći da je Ksenija Atanasijević prva žena koja je doktorirala na Univerzitetu u Beogradu 1922. godine, ali se od pre nekoliko godina zna da ona nije prva Srpkinja sa doktorskom titulom, jer je Vukosava Marjanović Tomić 1913. godine odbranila doktorsku disertaciju na Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta u Ženevi na polju organske hemije, dok je 1912. Vladislava Polit Desančić doktorirala u oblasti slavistike na Filološkom fakultetu Univerziteta u Budimpešti. Međutim, na naš zvanični upit Arhivu ciriškog univerziteta, dobili smo potvrdu da je još 1908. godine, dakle četiri godine pre Vladislave Polit Desančić, Zora Prica doktorirala na Katedri za filologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Cirihu. Usput smo došli i do zanimljivog podatka da je izvesna Mara Đurić (o kojoj se takoreći ništa ne zna) odbranila doktorsku disertaciju u Beču bukvalno par nedelja pre Zore, ali iz nepoznatih razloga svoj rad nije objavila, ogrešivši se time o tadašnje pravilo pojedinih evropskih univerziteta po kojem se doktorska titula mogla koristiti samo ukoliko bi se disertacija publikovala najkasnije godinu dana po odbrani, što je Zora Prica učinila u aprilu 1909.

FAMILIJA Zora (desno) sa mužem Živanom, sinom i Živanovom porodicom u bašti kuće u Drajzerovoj, 1918, Foto Iz porodične arhive Aleksandra Krstića

Naredne godine, do početka Prvog svetkog rata, predstavljaju ništa manje dinamično poglavlje u životu Zore Price. O tome ne bismo danas ništa znali da nije bilo njenog prijateljstva sa Magom Magazinović - aktivistkinjom, novinarkom, prvom srpskom modernom plesačicom i teoretičarkom plesa. U svojoj autobiografiji "Moj život" Maga na više mesta detaljno piše o druženju i bliskosti sa Zorom. Nije izvesno gde i kada su se upoznale, ali 1909. godine se obe nalaze u Minhenu, gde Zora predaje strane jezike u privatnoj ženskoj gimnaziji, a Maga studira filozofiju. U slobodno vreme, intenzivno se druže, posećuju koncerte i avangardne pozorišne predstave. Često im se pridružuje Zorin verenik Živan Krstić, rodom iz Smederevske Palanke, inače potomak stare srpske porodice koja vuče direktno poreklo od Nikole Smiljanića, prote i vojvode u Prvom i Drugom srpskom ustanku. Živan je studirao farmaciju na minhenskom univerzitetu i sticao iskustvo volontirajući u jednoj od gradskih apoteka. Tako iz Maginih memoara saznajemo još jednu neobičnost Zorine životne storije: ona je već 1909. godine bila verena za Živana, iako će se njih dvoje venčati tek četiri godine kasnije. U ono vreme, veridbe tipično nisu trajale duže od godinu dana, a parovi su se često venčavali samo nekoliko meseci posle zaručenja. S obzirom na to da je Živan bio pet godina mlađi od Zore, pretpostavka je da su čekali da on završi studije.

Krajem 1909, sa dragocenim iskustvom stečenim u Nemačkoj, Zora dolazi u Beograd, iznajmljuje stan u Takovskoj 10 i zapošljava se u Višoj ženskoj školi. Iako je imala doktorat, kao žena nije imala prava da predaje na univerzitetu, a plata joj je bila niža od zarada muških kolega nastavnog osoblja, uprkos tome što je njihova stručna sprema bila niža od njene, o čemu će ona javno pisati kao o društvenoj nepravdi koju bi trebalo ispraviti. Sa Magom Magazinović počinje da kuje planove o osnivanju nove, eksperimentalne ženske škole u prestonici, koja bi se razlikovala od ostalih. Uz Zorinu svesrdnu podršku, Maga planira da bitan deo škole čine slobodan ples, ritmika i gluma jer je tokom boravka u Minhenu pohađala kurseve glume i modernog plesa, poput škole Maksa Rajnharta i baletske škole Isidore Dankan, te naučila da igru, "bez romantičarskog preterivanja i patosa", vidi kao proces samoiskazivanja i prikazivanja nesvesnog dela ličnosti, što je smatrala bitnim u razvoju devojaka. Drugi deo škole, trebalo je da se bavi jezicima, po njihovom ubeđenju neophodnim za viši stepen obrazovanja koji je manjkao među ženama u Srbiji tog vremena. Tako u Beogradu 27. novembra 1910. Maga Magazinović i Zora Prica osnivaju Školu za ritmičku gimnastiku i strane jezike koja će, kasnije u izmenjenoj formi, postojati narednih 35 godina sa učestalim javnim predstavama po brojnim ustanovama kulture Beograda, Srbije i Jugoslavije. Škola će iznedriti mnoge dobre plesačice i redovno okupljati devojke koje su spremne da razmišljaju van okvira tadašnje patrijarhalne sredine, pa je među prvima tu bila i Ksenija Atanasijević koja je u školi volontirala kao korepetitor.

veridba zora i živan 1909, Foto Iz porodične arhive Aleksandra Krstića

Iz priča Zorinog unuka Aleksandra Krstića, kao i iz pomenute Magine autobiografije, saznajemo da su se Maga i Zora kretale u najelitnijim beogradskim krugovima književnika, muzičara i umetnika, u kojima se uživalo u druženju, ali i "raspravljalo o najdubljim problemima života i umetnosti". Među njihovim zajedničkim prijateljima pominju se Rista i Beta Vukanović, Nadežda Petrović, Ivo Vojnović, Marko Murat, Ivo Ćipiko, Jovan Cvijić, Milan Grol..., a posebno su volele da boemče po gradu sa Tinom Ujevićem. Jednog sunčanog zimskog dana u februaru 1913. godine, veliki broj njihovih prijatelja okupio se povodom proslave venčanja Zore Price i Živana Krstića. Kum je bio pesnik Velimir Rajić, a stari svat Maga Magazinović. Izbor starog svata takođe spada u neobične detalje iz Zorinog života, proživljenog mimo svih konvencija, jer su do tada u ovoj ulozi tipično bili muškarci. U skladnom braku Zore i Živana, rodiće se dva sina - Stevan krajem 1914. godine i Dragutin 1922.

Godina 1913. važna je za Zoru ne samo zbog sklapanja braka, već i zbog objavljivanja jedne izuzetno značajne knjige, čiji je ona bila koautor, a koja je dobila naziv "Srpkinja - njezin život i rad, njezin kulturni razvitak i njezina narodna umjetnost do danas". Knjiga je privukla veliku pažnju savremenika, a danas se smatra važnim istorijskim dokumentom. U njoj se, zahvaljujući angažovanju grupe srpskih književnica, prvi put iznose biografije žena koje su svojim talentom, obrazovanjem i radom obeležile našu kulturu, umetnost, književnost i nauku. Pritom se akcenat ne stavlja na navođenje suvih biografskih podataka, već na opisivanje prepreka na koje su ove žene nailazile u svom radu u okvirima patrijarhata, kao i načina na koje su te teškoće prevazilazile, te se može smatrati jednim od prvih štiva slobodnog feminizma u Srbiji. U ovoj knjizi je jedno veliko poglavlje posvećeno i samoj Zori Prici (o njoj piše srpska etnografkinja, književnica i urednica Jelica Belović Bernadžikovska), a Zorin doprinos knjizi su tekstovi posvećeni prvoj ženi lekarki u Srbiji Dragoj Ljočić, našoj prvoj ženi arhitekti Jelisaveti Načić, kao i slikarkama Katarini Ivanović, Poleksiji Todorović i Maši Janković. Ovim je Zora Prica među prvima, ako ne i prva, koja o ovim ikoničnim ženama naše istorije piše kao o velikankama naše kulture i nauke.

USPOMENA Sa sinovima Stevanom i Dragutinom na letovanju, 1924., Foto Iz porodične arhive Aleksandra Krstića

Tokom balkanskih ratova, osim što nastavlja da daje časove jezika i sarađuje u stvaranju knjige "Srpkinja", Zora takođe volontira kao bolničarka u beogradskim rezervnim bolnicama. Ovo neće biti poslednji put da ona zasuče rukave i aktivno učestvuje u negovanju ranjenika. Nije izvesno kada se tačno Zora i Živan sele iz Beograda u njegovu rodnu Smederevsku Palanku, gde on otvara apoteku, ali se zna da tokom Prvog svetskog rata Živan odlazi na Solunski front, a Zora u Palanci vodi brigu o sinu, upravlja apotekom i volontira u bolnici "Stefan Visoki", o čemu svedoči i jedna sačuvana fotografija. Ali Zora najveće zasluge iz ratnih vremena stiče tokom Drugog svetskog rata. Njen svekar Stevan Krstić, trgovac, rentijer, predsednik Šumadijske banke i jedan od osnivača Srpske demokratske stranke, bio je tada iseljen od okupatora iz svoje luksuzne beogradske kuće u Drajzerovoj 40, da bi u nju bili smešteni nemački oficiri vrhovne komande. S obzirom na to da su Zoru oficiri i vrhovno-komandujući poznavali kao člana porodice vlasnika kuće u kojoj su stanovali, ona se jednoga dana usudila da ih poseti sa spiskom prijatelja za koje je molila da budu pušteni iz zatvora. Zadivila ih je svojim perfektnim znanjem nemačkog jezika, pa su joj čak dali kompliment da govori bolje od njih. Molbu su joj uslišili i sve sa spiska pustili na slobodu. Prema porodičnom predanju, Zora se potom još nekoliko puta vraćala sa spiskovima i sličnim molbama, a ove su opet uslišene.

Tokom Drugog svetskog rata, Zora ostaje bez supruga koji umire od melanoma 1943. godine.

Po završetku rata, komunističke vlasti konfiskovale su kuću u Drajzerovoj ulici i apoteku u Smederevskoj Palanci, a Zora se preseljava u kuću na Crvenom krstu koju su ona i muž kupili sinu Stevanu 1936, kada je diplomirao na Pravnom fakultetu u Beogradu. Tu ostaje sa sinovljevom familijom do kraja života.

Zora Prica Krstić umrla je 1970. godine u 88. godini života. Sahranjena je na Novom groblju u Beogradu.

Šešir, koferi, recepti...

U starosti je Zora posebno uživala u odgajanju svog unuka Aleksandra kojeg je odmalena učila strane jezike, kao i mnoge druge bitne stvari. U uspomenu na baku, on je sačuvao do današnjih dana njen šešir i kofere sa kojima je putovala po svetu, brojne knjige, fotografije i ručno ispisanu knjigu recepata. Aleksandru smo zahvalni što nas je podstakao da istražimo život njegove bake Zore Price Krstić, zaista izuzetne žene koja je nepravedno zaboravljena. Ovim je upisujemo u istoriju kao ženu koja je pomerala granice rodne ravnopravnosti, prvu ženu sa titulom doktora nauka u Srbiji i među prvima na Balkanu, velikanku naše kulture i jednu od značajnih ratnih heroina.

Preporučujemo

Dodatak Kultura

0 0

BILI ZEJN ŠOKIRAO SLIČNOŠĆU SA LEGENDOM: Svet željno iščekuje premijeru "Valcera sa Brandom"

27. 11. 2024. u 17:00

Dodatak Kultura

0 4

JOVANKIN LIK OTRGNUT OD ZABORAVA: Knjiga Olge Radić “Žena koja je pušila ‘žitan’” u izdanju “Službenog glasnika” o našem arhitekti

21. 11. 2024. u 12:00

Dodatak Kultura

0 0

POGLED ISKOSA: Muratov dvostruki jubilej

21. 11. 2024. u 11:00

Dodatak Kultura

0 4

EKSKLUZIVNO - DOSAD NEVIĐEN AUTOPORTRET MILENE PAVLOVIĆ BARILI: "Izgubljene" slike čuvene umetnice brižno čuva njena imenjakinja u SAD (FOTO)

13. 11. 2024. u 12:39

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije